Σαν σήμερα... 2006, ένα σπουδαίο χαμένο χειρόγραφο του Ρόμπερτ Χουκ επιστρέφει στη Βασιλική Εταιρεία.

Το χαμένο χειρόγραφο των 520 σελίδων του Ρόμπερτ Χουκ, όπως βρέθηκε.
(Από Royal Society)

Σαν σήμερα, στις 28 Μαρτίου 2006, η Βασιλική Εταιρεία (Royal Society) κατάφερε την τελευταία στιγμή να επαναφέρει στα αρχεία της ένα σπουδαίο χειρόγραφο του Βρετανού επιστήμονα Ρόμπερτ Χουκ (Robert Hooke) που είχε εξαφανιστεί από τον 17ο αιώνα και στο οποίο δόθηκε το όνομα Hooke Folio (κωδικός στο Αναγνωστήριο της Βασιλικής Εταιρείας MS/847).

Ας προσπαθήσουμε να βάλουμε τα γεγονότα σε μια σειρά και να καταλάβουμε γιατί αυτό το χειρόγραφο ήταν σπουδαίο.

      

Η ανακάλυψη του βιβλίου έγινε τυχαία το 2005 σε ντουλάπι του μεγάρου Moor Hall στο Χάμπσαϊρ της Αγγλίας, ιδιοκτησίας της οικογένειας Scott, που ήταν απόγονοι του William Derham, μετέπειτα κληρονόμου των αρχείων του Χουκ. Συγκεκριμένα, ο Φήλιξ Πράιορ (Felix Pryor), σύμβουλος χειρογράφων του Οίκου Δημοπρασιών Bonhams (Μπόναμ) είχε κληθεί για μια εκτίμηση ρουτίνας κάποιων παλαιών βιβλίων. Κι ενώ η εκτίμηση είχε τελειώσει, κάλεσαν τον Πράιορ να εξετάσει ένα σκονισμένο χειρόγραφο βιβλίο σε άσχημη κατάσταση, που τυχαία βρέθηκε την τελευταία στιγμή σ' ένα ντουλάπι του σπιτιού. Το χειρόγραφο πρέπει να βρισκόταν εκεί πάνω από 50 χρόνια.

"Σκέφτηκα ότι πρέπει να είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό." είπε αργότερα ο Πράιορ. Και συνέχισε "Η πρώτη σελίδα που είδα είχε τίτλο: «Ο Πρόεδρος Σερ Κρίστοφερ Ρεν (Sir Christopher Wren) στην έδρα» και κατάλαβα ότι κοιτούσα τα εξαφανισμένα Πρακτικά της Βασιλικής Εταιρείας. Στη συνέχεια, υπήρχαν όλα αυτά τα ονόματα: Ρεν, Λάιμπνιτζ (Gottfried Leibniz), Όμπρεϊ (John Aubrey), Έβλιν (John Evelyn), Νεύτων (Isaac Newton). Τότε άρχισα να αναγνωρίζω τον γραφικό χαρακτήρα του Ρόμπερτ Χουκ. Ήταν μια μαγική στιγμή." Αργότερα ο Πράιορ είχε δηλώσει: "Ακόμη και ένας που δεν είναι επιστήμονας πρέπει να καταφέρει να διαβάσει μέσα από τον γραφικό χαρακτήρα του ίδιου του Χουκ, πώς παρατήρησε τα βακτήρια μέσα από το μικροσκόπιο σχεδόν για πρώτη φορά στην ιστορία ή πώς συζήτησε με τον Ισαάκ Νεύτωνα για τη φύση της βαρύτητας και την κίνηση των πλανητών."

Το εσωτερικό του χειρογράφου Hooke folio.

Η Lisa Jardine (Λίζα Τζαρντίν), καθηγήτρια Αναγεννησιακών Σπουδών στο Κολέγιο Queen Mary του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και βιογράφος του Χουκ όταν κλήθηκε να δει τα χειρόγραφα του Χουκ δήλωσε: "Είναι η πιο υπέροχη ιστορία. Αυτό είναι ένα κομμάτι μιας από τις πιο σημαντικές περιόδους της ιστορίας μας.", ενώ ο Michael Hunter (Μάικλ Χάντερ), καθηγητής ιστορίας στο Κολέγιο Birkbeck του Λονδίνου, δήλωσε: "Είναι μια εξαιρετική ανακάλυψη, που καλύπτει ένα κενό στην τεκμηρίωση της πρώιμης Βασιλικής Εταιρείας, συμπεριλαμβάνοντας λεπτομέρειες των συζητήσεων από διάφορες συναντήσεις που μέχρι τώρα ήταν άγνωστες".

Όμως, τι υπήρχε γραμμένο σ' αυτό το ογκώδες χειρόγραφο με τις 520 κιτρινισμένες και αλλοιωμένες από το χρόνο σελίδες; 

Με λίγες λέξεις θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα έγγραφα είναι αξιόλογοι μάρτυρες από μια εποχή ηρωική για την επιστήμη και παρουσιάζουν μια εικόνα της κατάστασης της επιστήμης τον 17ο αιώνα, μια εποχή που σηματοδοτεί την αρχή του σύγχρονου κόσμου.

Ο Ρόμπερτ Χουκ για τους Βρετανούς ήταν ο εκφραστής της Αναγέννησης, ήταν η απάντηση της Βρετανίας στον Λεονάρντο Ντα Βίντσι.

Οι χειρόγραφες σημειώσεις του Χουκ περιγράφουν με λεπτομέρειες μερικές από τις πιο εκπληκτικές επιστημονικές σκέψεις που είχαν διατυπωθεί στις συνεδριάσεις της Βασιλικής Εταιρείας και είχαν καταγραφεί στα Πρακτικά της από το 1661 μέχρι το 1682. Η "Βασιλική Εταιρεία", πρώην "Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου για τη Βελτίωση των Φυσικών Γνώσεων", είναι επιστημονική Ένωση που ιδρύθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1660 και έχει θέση Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών για τη Μεγάλη Βρετανία. 

Η πρώτη σελίδα του χειρόγραφου βιβλίου.
(Από Royal Society)

Υπάρχει μια πολύ πρώιμη εργασία του Χουκ για τα μικροσκόπια, με την οποία επιβεβαιώνονται οι πρώτες παρατηρήσεις σε μικροοργανισμούς. 

Υπάρχει αλληλογραφία με τον Σερ Ισαάκ Νεύτωνα και τον Σερ Κρίστοφερ Ρεν για τη φύση της βαρύτητας.

Τα Πρακτικά από τον Δεκέμβριο του 1679 περιγράφουν την αλληλογραφία μεταξύ του Χουκ και του Νεύτωνα προτείνοντας ένα πείραμα για να επιβεβαιώσουν την περιστροφή της Γης. Οι σημειώσεις περιλαμβάνουν μια πρόταση από τον Σερ Κρίστοφερ Ρεν, τον στενότερο φίλο του Χουκ, να δοκιμάσει την υπόθεση "να εκτοξεύσει μια σφαίρα προς τα πάνω υπό μια συγκεκριμένη γωνία ως προς την κατακόρυφο προς όλες τις κατευθύνσεις - έτσι για να δούμε αν οι σφαίρες θα πέσουν όλες σε έναν τέλειο κύκλο".

Υπάρχει επίσης αναφορά σε έναν πρόγονο μιας υπολογιστικής μηχανής κατασκευασμένη από τον μαθηματικό και πολυεπιστήμονα Γκότφριντ Λάιμπνιτζ: "Ο κ. Λάιμπνιτζ παρουσίασε την αριθμητική του μηχανή, με την οποία εκτέλεσε μηχανικά όλες τις λειτουργίες του Arithmetick με σιγουριά και ταχύτητα".

Στα χειρόγραφα υπάρχει μια σελίδα που μετριάζει κατά κάποιο τρόπο τη διαμάχη για το ποιος σχεδίασε το ρολόι που τελικά θα οδηγούσε στις πρώτες μετρήσεις του γεωγραφικού μήκους. Πιο συγκεκριμένα, ο Χουκ μπλέχτηκε σε μια δυσάρεστη διαμάχη με τον Ολλανδό Φυσικό Κρίστιαν Χόιχενς (Christiaan Huygens) που παρέμενε μυστήριο πώς προέκυψε, μέχρι που εμφανίστηκε το νέο χειρόγραφο. 

Το 1675, ο Χόιχενς ισχυρίστηκε ότι σχεδίασε ένα ρολόι που, παραδόξως, έδειχνε το σωστό χρόνο για πολλές μέρες, χάρη στα μικροσκοπικά ελατήρια του μηχανισμού του. Ένα τέτοιο ρολόι ήταν ακριβώς αυτό που χρειαζόταν για να μετρηθεί κάποια στιγμή το γεωγραφικό μήκος. Στο άκουσμα του ισχυρισμού του Χόιχενς, ο Χουκ εξοργίστηκε, γιατί είχε παρουσιάσει ακριβώς ένα τέτοιο ρολόι στη Βασιλική Εταιρεία πέντε χρόνια νωρίτερα. Ήταν πεπεισμένος ότι κάποιος είχε διαρρεύσει το σχέδιό του στον Χόιχενς και σε μια προσπάθεια να το αποδείξει, εξέτασε πολύ προσεκτικά τις σημειώσεις των πρακτικών της Βασιλικής Εταιρείας, χωρίς όμως να βρει κάποιο στοιχείο.

Μοντέρνο πορτραίτο του Ρόμπερτ Χουκ από τη
ζωγράφο Rita Greer (2004).
Δεν υπάρχει γνωστή εικόνα όπου να φαίνεται
πώς ήταν ο Ρόμπερτ Χουκ.

Στο χειρόγραφο που βρέθηκε, βλέπουμε ότι ο Χουκ περιγράφει προσεκτικά την μελέτη των πρόχειρων πρακτικών των συνεδριάσεων της Εταιρείας στην προσπάθειά του να βρει αποδεικτικά στοιχεία. Εκείνη την εποχή ο Ρόμπερτ Χουκ ήταν Έφορος (Curator) Πειραμάτων στην Βασιλική Εταιρεία. Από το ψάξιμό του διαπίστωσε ότι στις 23 Ιουνίου 1670, ο προκάτοχός του Γραμματέας της Εταιρείας Henry Oldenburg (Χένρι Όλντεμπουργκ), είχε γράψει: "Ο έφορος (εννοεί τον Χουκ) δημιούργησε ένα ρολόι τσέπης δικής του επινόησης, το οποίο διαβεβαίωσε ότι μπορούσε να λειτουργήσει όπως ένα εκκρεμές, χωρίς να σταματήσει και θα μπορούσε να εργαστεί για 8 ημέρες." Κατά λάθος, ο Όλντενμπουργκ δεν κατέγραψε το γεγονός στα τελικά Πρακτικά και ο σχεδιασμός του ρολογιού πιθανότατα διέρρευσε λίγο αργότερα. Η ειρωνεία είναι ότι ο Χουκ έσκισε τη σελίδα από τα πρόχειρα Πρακτικά και την έβαλε στις δικές του σημειώσεις, οπότε οι ιστορικοί δεν μπόρεσαν ποτέ να επιβεβαιώσουν τον ισχυρισμό του. Μετά την εύρεση του χειρογράφου η καθηγήτρια Λίζα Τζαρντίν δήλωσε σχετικά "Υπάρχουν όλες οι αποδείξεις που χρειαζόμασταν".

Όμως, η ικανοποίηση των επιστημόνων από αυτή την ανακάλυψη γρήγορα μετατράπηκε σε άγχος. Το χειρόγραφο επρόκειτο να βγει σε δημοπρασία στο Λονδίνο, στις 28 Μαρτίου 2006 και αναμένετο να πωληθεί για περισσότερα από 1 εκατομμύρια λίρες. Το διάστημα που απέμενε μέχρι την δημοπρασία του Οίκου Μπόναμ ήταν μικρό και πίεζε τον Πρόεδρο της Βασιλικής Εταιρείας Λόρδο Ρις του Λάντλοου (Rees of Ludlow) σε εύρεση λύσης. Εκείνος, απευθυνόμενος σε έναν Καλό Σαμαρείτη (ή σε έναν "Λευκό Ιππότη" όπως θα έλεγαν οι Βρετανοί) ανέφερε: "Είναι πολύ κρίμα που η Βασιλική Εταιρεία δεν έχει την οικονομική δυνατότητα να τα αγοράσει ώστε να μπορέσουν να αποκατασταθούν στη συλλογή εγγράφων, από τα οποία αφαιρέθηκαν κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας μας".

Τα χειρόγραφα του Χουκ κινδύνευαν να φτάσουν σε χέρια που θα ήταν πρόθυμα να πληρώσουν το τεράστιο ποσό, αλλά ίσως καθόλου πρόθυμα στη συνέχεια να επιτρέψουν στους επιστήμονες να τα μελετήσουν. Επιπλέον υπήρχε ορατός ο κίνδυνος για εξαγωγή του χειρόγραφου από την Βρετανία. Η Λίζα Τζαρντίν, αργότερα είχε δηλώσει: "Θα ήταν τραγωδία αν επρόκειτο να πάνε αλλού. Αυτό είναι το τελευταίο κομμάτι του παζλ για το αρχείο της Εταιρείας, το οποίο κατά τα άλλα παραμένει άθικτο από το 1660. Υπάρχουν λάτρεις του Χουκ εκεί έξω και μερικοί είναι πολύ πλούσιοι και θα ήταν συμφορά αν κατέληγε σε μια από τις ιδιωτικές συλλογές όπου η ευρύτερη κοινότητα δεν θα ήταν σε θέση να το μελετήσει."

Σελίδα από το Hooke folio με τα Πρακτικά
της Βασιλικής Εταιρείας στις 23 Ιουνίου 1670.
(Από the Royal Society)

Στην προσπάθειά της η Βασιλική Εταιρεία να αντιδράσει κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις. Από τη μία οργάνωσε μια εκστρατεία συγκέντρωσης κεφαλαίων για να αγοράσει τα χειρόγραφα, από την άλλη  προσπάθησε να βρει νομικά ερείσματα για να διεκδικήσει την ιδιοκτησία τους. Η Εταιρεία πίστευε ότι τα έγγραφα, τα οποία είναι σημειώσεις του Χουκ για τις συναντήσεις της Βασιλικής Εταιρείας, κλάπηκαν από τα αρχεία της πριν από περίπου 300 χρόνια.

"Υπάρχει μια πολύ ισχυρή ηθική και νομική αξία σε αυτά τα Πρακτικά και τα έγγραφα", είχε δηλώσει ο Τζούλιαν Ράντκλιφ (Julian Radcliffe), πρόεδρος του Μητρώου Απώλειας Έργων Τέχνης (Art Loss Register), ο οποίος κλήθηκε από την επιστημονική κοινότητα να βοηθήσει στη διαμεσολάβηση μιας συμφωνίας. Έγινε επίσης λόγος για παρεμπόδιση της εξαγωγής των χειρογράφων εάν αγοράζονταν από ξένο αγοραστή.

Αυτή η διπλή επίθεση προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση του Οίκου Μπόναμ, ο οποίος δήλωσε μέσω του εκπρόσωπου τύπου Τζούλιαν Ρουπ (Julian Roup): "Η ουσία είναι ότι, είτε πιστεύετε ότι έχετε τα στοιχεία και πηγαίνετε στη Δικαιοσύνη, είτε πληρώνετε γι’ αυτό".

Στο τέλος, η Βασιλική Εταιρεία επέλεξε να αποσύρει τη νομική της αξίωση και να επικεντρωθεί στη συγκέντρωση μετρητών.

Αν και η Εταιρεία έκανε έκκληση από τον Φεβρουάριο του 2006 για εύρεση κάποιου ευεργέτη, η ανταπόκριση ήταν μάλλον μικρή. Συνεισέφεραν κάποια άτομα και 122 μέλη της Βασιλικής Εταιρείας έκαναν δωρεές ή δεσμεύτηκαν για καταβολή δωρεάς. Όμως, μετά και από αυτό, το ποσό που είχε συγκεντρωθεί ήταν λιγότερο από το απαραίτητο κατά 500.000 λίρες. Σε αυτό το σημείο, προσεγγίστηκε το φιλανθρωπικό ίδρυμα Wellcome Trust, το οποίο συμφώνησε να προσφέρει τα υπόλοιπα (το ποσό που προσέφερε ήταν 469,000 λίρες).

Η καθηγήτρια και βιογράφος του Χουκ Λίζα Τζαρντίν
κρατά στα χέρια της το πολύτιμο χειρόγραφο.  

Συμφωνήθηκε, ένα θεσμικό όργανο, όπως η Βρετανική Βιβλιοθήκη, να αγοράσει τα χειρόγραφα και να τα δανείσει μόνιμα στη Βασιλική Εταιρεία. Υπήρχε ακόμα η δημοπρασία: τι θα συνέβαινε αν η υποβολή των προσφορών ξεπερνούσαν τις δυνατότητες της Βασιλικής Εταιρείας; Για να δώσει στους ιδιοκτήτες κάποιο κίνητρο να βγάλουν τα χειρόγραφα από τη δημοπρασία, η Βασιλική Εταιρεία πρότεινε ένα ειδικό φορολογικό καθεστώς με στόχο τη διατήρηση έργων εθνικής σημασίας στη χώρα. 

Ο τελικός συμβιβασμός έκλεισε οριακά. Λίγα λεπτά πριν τη λήξη του χρονικού ορίου, ο πρόεδρος του Μπόναμ Ρόμπερτ Μπρουκς (Robert Brooks) ανακοίνωσε ότι το αντικείμενο με αριθμό 189 είχε αφαιρεθεί επειδή οι ιδιοκτήτες είχαν συμφωνήσει σε ιδιωτική πώληση στη Βασιλική Εταιρεία. Η Εταιρεία ανέφερε ότι πλήρωσε "περίπου 1 εκατομμύρια λίρες" (το τελικό ποσό ήταν 940,000 λίρες) για τα χειρόγραφα, αλλά δεν αποκάλυψε από πού βρήκε τα χρήματα.

"Αυτό είναι το πιο εκπληκτικό πράγμα που έχει συμβεί σε ολόκληρη την καριέρα μου", δήλωσε η καθηγήτρια Τζαρντίν.

• Η ιστορία των αρχείων του Ρόμπερτ Χουκ. Κείμενο από την ιστοσελίδα "Robert Hooke's Books".

• Η επίσημη ιστοσελίδα του Ρόμπερτ Χουκ.

• Η επίσημη ιστοσελίδα της Robert Hooke Society.

• Η εργασία (pdf) των Robyn Adams και Lisa Jardine με τίτλο "The Return of the Hooke Folio".

Πηγή: Today in Science History,  guardian,  bbc,  royalsociety