Σαν σήμερα... 1955, δίνεται στη δημοσιότητα το "Μανιφέστο Ράσελ- Αϊνστάιν".

Σαν σήμερα, στις 9 Ιουλίου 1955, δέκα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα των δυνάμεων του Άξονα, δημοσιεύτηκε στο διεθνή τύπο ένα κείμενο που κυκλοφόρησε με πρωτοβουλία του ογδοντάχρονου Βρετανού φιλόσοφου και μαθηματικού Μπέρτραντ Ράσελ, έχοντας την έγκριση του αείμνηστου Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα και έφερε τις υπογραφές μερικών από τα μεγάλα ονόματα του επιστημονικού κόσμου, όπως των Μαξ Μπορν, Λάινους Πόλινγκ, Τζόζεφ Ρότμπλατ, Φρεντρίκ Ζολιό-Κιουρί κλπ. Έκτοτε, το κείμενο αυτό έμεινε γνωστό ως «Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν» (ο Ράσελ έγραψε το κείμενο).

Το Μανιφέστο εμφανίστηκε ακριβώς μία εβδομάδα πριν από τη 10η επέτειο (16 Ιουλίου 1945) της δοκιμής «Trinity» ("Τριάδα"), δηλαδή της πρώτης δοκιμής της ατομικής βόμβας στο Alamogordo του Νέου Μεξικού και λίγο πριν από τους εορτασμούς για το τέλος του πολέμου στον Ειρηνικό.

Όμως, ποια ήταν η κατάσταση στον κόσμο εκεί στα μέσα της δεκαετίας του ‘50 και τι έσπρωξε τον Ράσελ να συντάξει το μανιφέστο που φέρει το όνομά του;

Εκείνη την εποχή, ήδη 3 χώρες, οι ΗΠΑ, η Σοβιετική Ένωση και από το 1952 η Βρετανία είχαν αποκτήσει ατομικά πολεμικά όπλα. Για τον Ράσελ, ακόμη πιο σημαντικό ήταν η εφεύρεση της βόμβας υδρογόνου τόσο από τους Αμερικανούς όσο και από τους Σοβιετικούς, κάτι που επισκίαζε ό,τι είχε προηγηθεί. Ο Ράσελ θεώρησε ότι η εισαγωγή θερμοπυρηνικών όπλων  στα οπλοστάσια των υπερδυνάμεων δημιουργούσε σημαντικό κίνδυνο για την συνέχιση της ύπαρξης της ανθρωπότητας και γι’ αυτό, ουσιαστικά οργάνωσε όλο το κείμενο του Μανιφέστου γύρω από αυτό τον κίνδυνο. Οι φόβοι προέρχονταν από το γεγονός ότι τα νέα πυρηνικά όπλα ήταν πιο ισχυρά και συνεπώς πιο καταστροφικά από τις δύο βόμβες που είχαν ρίξει οι Αμερικανοί στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι ή από την ατομική βόμβα που για πρώτη φορά πυροδότησαν οι Σοβιετικοί στις 29 Αυγούστου του 1949.

Ο Ράσελ παραδέχεται ότι υπάρχουν πράγματα για τα οποία ούτε αυτός, ούτε κανείς άλλος ειδικός, μπορεί να είναι βέβαιος για τα αποτελέσματα. Μπορεί κάποιος να επιχειρηματολογήσει μόνο με πιθανότητες, αλλά δηλώνει πολύ απλά και καθαρά «Έχουμε διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι που γνωρίζουν περισσότερα είναι οι πιο απαισιόδοξοι».

Ο Ράσελ επισημαίνει, όχι μόνο τον κίνδυνο, μεγαλουπόλεις όπως η Ν. Υόρκη, το Λονδίνο ή η Μόσχα να καταστραφούν, αλλά επιπλέον θέτει το ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα του θανάτου από ακτινοβολία. Ας μη ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε μόλις στο 1955 και η γνώση από την ανθρωπότητα των επιπτώσεων  της ραδιενεργού ρύπανσης είναι ακόμη πολύ μικρή.

Το Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν θέτει ωμά την προοπτική της ανθρώπινης εξαφάνισης. Οποιοσδήποτε πόλεμος θα μπορούσε να οδηγήσει σε πυρηνική εξόντωση. Όσο υπήρχε αυτή η πιθανότητα, ο πόλεμος έπρεπε να εξαλειφθεί πλήρως από τη σφαίρα της ανθρώπινης δράσης. Για να γίνει αυτό, κάτι που υπήρχε μόνο στις πιο προηγμένες φιλοσοφικές και θρησκευτικές αντιλήψεις της παγκόσμιας ιστορίας, απαιτούσε δύο άμεσους στόχους: Πρώτον, την ειρήνη μεταξύ του αμερικάνικου και σοβιετικού μπλοκ, που περιγράφεται ως «συμφωνία μεταξύ Ανατολής και Δύσης» στο κείμενο και δεύτερον, «μια συμφωνία για την αποκήρυξη των πυρηνικών όπλων ως μέρος μιας γενικής μείωσης των εξοπλισμών». Προφανώς για τότε, αυτά δεν ήταν μικρά κατορθώματα από μόνα τους.

Το Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά έγγραφα του πρώιμου Ψυχρού Πολέμου. Γραμμένο για το ευρύ κοινό, επιδίωξε να παρέμβει σε αυτό που φαινόταν να είναι ένας αγώνας εξοπλισμών προορισμένος να οδηγηθεί στην άβυσσο και να συμπαρασύρει τους πάντες μαζί του.

Κλείνοντας αυτή την εισαγωγή, εκτιμώ ότι ο Ράσελ διατηρεί μια προοπτική βασισμένη στην αισιοδοξία. Προφανώς δεν γραφεί τυχαία «Αν το επιλέξουμε, μπροστά μας βρίσκεται μια συνεχής πρόοδος στην ευτυχία, τη γνώση και τη σοφία». Είναι πιθανόν ακόμη να μη γνώριζε αυτό που σε λίγα χρόνια θα έκανε τον ίδιο, τον Οπενχάιμερ αλλά και τον κόσμο όλο να τρέμει ξανά: τον Διηπειρωτικό Βαλλιστικό Πύραυλο (ICBM), ένα σμίξιμο της πυραυλικής και της πυρηνικής τεχνολογίας.

Το Μανιφέστο οδήγησε άμεσα σε ένα συνέδριο επιστημόνων, που πραγματοποιήθηκε στο Pugwash της Νέας Σκωτίας (Καναδάς) το 1957. Αυτό το συνέδριο ήταν καταλύτης για τη δημιουργία ενός μοναδικού και καινοτόμου διακρατικού οργανισμού, των Pugwash Conferences on Science and World Affairs (Συνέδρια Pugwash για την Επιστήμη και τις Παγκόσμιες Υποθέσεις).

Ο Μπέρτραντ Ράσελ στο Λονδίνο, διαβάζει στους δημοσιογράφους το Μανιφέστο, στις 9 Ιουλίου 1955.
(Από: The Guardian)

Ας δούμε λοιπόν τι έγραφε το Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν 70 ακριβώς χρόνια πριν.

«Για την τραγική κατάσταση που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, πιστεύουμε ότι οι επιστήμονες θα πρέπει να συγκεντρωθούν σ’ ένα συνέδριο όπου θα εκτιμήσουν τους κινδύνους που έχουν προκύψει ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης όπλων μαζικής καταστροφής και να συζητήσουν ένα ψήφισμα στο πνεύμα του συνημμένου σχεδίου.

Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε όχι ως μέλη αυτού ή του άλλου έθνους, ηπείρου ή θρησκείας, αλλά ως ανθρώπινα όντα, ως μέλη του είδους Άνθρωπος, των οποίων η συνέχιση της ύπαρξης είναι αμφίβολη. Ο κόσμος είναι γεμάτος συγκρούσεις και όλες αυτές οι μικρές συγκρούσεις επισκιάζονται από τον τιτάνιο αγώνα μεταξύ Κομμουνισμού και αντι-Κομμουνισμού.

Σχεδόν όλοι όσοι είμαστε πολιτικά συνειδητοποιημένοι έχουμε ισχυρά συναισθήματα για ένα ή περισσότερα από αυτά τα ζητήματα ̇ αλλά θέλουμε εσείς, αν μπορείτε, να παραμερίσετε τέτοια συναισθήματα και να θεωρήσετε τον εαυτό σας μόνο ως μέλη ενός βιολογικού είδους που έχει μια αξιοσημείωτη ιστορία και του οποίου την εξαφάνιση κανείς από εμάς δεν μπορεί να επιθυμεί.

Θα προσπαθήσουμε να μην πούμε ούτε μία λέξη που να απευθύνεται (μόνο) σε μία ομάδα και όχι σε μία άλλη. Όλοι, εξίσου, βρισκόμαστε σε κίνδυνο και, αν ο κίνδυνος γίνει κατανοητός, υπάρχει ελπίδα ότι μπορούμε συλλογικά να τον αποτρέψουμε.

Πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε με ένα νέο τρόπο. Πρέπει να μάθουμε να ρωτάμε τον εαυτό μας, όχι ποια βήματα μπορούν να γίνουν για να δοθεί στρατιωτική νίκη σε όποια ομάδα προτιμούμε, γιατί δεν υπάρχουν πλέον τέτοια βήματα ̇ η ερώτηση που πρέπει να θέσουμε στον εαυτό μας είναι: ποια βήματα μπορούν να γίνουν για να αποτραπεί μια στρατιωτική σύγκρουση της οποίας η έκβαση θα είναι καταστροφική για όλα τα μέρη;

Το ευρύ κοινό, ακόμα και πολλοί άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας, δεν έχουν συνειδητοποιήσει τι θα συνεπαγόταν ένας πόλεμος με πυρηνικές βόμβες. Το ευρύ κοινό σκέφτεται ακόμα με όρους εξαφάνισης πόλεων. Είναι κατανοητό ότι οι νέες βόμβες είναι πιο ισχυρές από τις παλιές και ότι, ενώ μία ατομική βόμβα θα μπορούσε να εξαφανίσει τη Χιροσίμα, μία βόμβα υδρογόνου θα μπορούσε να εξαφανίσει τις μεγαλύτερες πόλεις, όπως το Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και την Μόσχα.

Αναμφίβολα, σε έναν πόλεμο με βόμβες υδρογόνου, μεγάλες πόλεις θα εξαφανίζονταν. Αλλά αυτή είναι μία από τις μικρότερες καταστροφές που θα έπρεπε να αντιμετωπίσουμε. Αν όλοι στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και την Μόσχα εξοντώνονταν, ο κόσμος θα μπορούσε, μέσα σε λίγους αιώνες, να ανακάμψει από το πλήγμα. Αλλά τώρα γνωρίζουμε, ειδικά μετά τη δοκιμή στο Μπικίνι, ότι οι πυρηνικές βόμβες μπορούν σταδιακά να εξαπλώσουν την καταστροφή σε μια πολύ ευρύτερη περιοχή από ό,τι είχε υποτεθεί.

Δηλώνεται από πολύ αξιόπιστη πηγή ότι μπορεί τώρα να κατασκευαστεί μια βόμβα η οποία θα είναι 2.500 φορές πιο ισχυρή από αυτή που κατέστρεψε τη Χιροσίμα. Μια τέτοια βόμβα, αν εκραγεί κοντά στο έδαφος ή κάτω από το νερό, στέλνει ραδιενεργά σωματίδια στην ανώτερη ατμόσφαιρα. Αυτά βυθίζονται σταδιακά και φτάνουν στην επιφάνεια της γης με τη μορφή θανατηφόρας σκόνης ή βροχής. Ήταν αυτή η σκόνη που μόλυνε τους Ιάπωνες ψαράδες και την ψαριά τους. Κανείς δεν ξέρει πόσο εκτεταμένα θα μπορούσαν να διαχυθούν τέτοια θανατηφόρα ραδιενεργά σωματίδια, αλλά οι αρμόδιες αρχές είναι σύμφωνες στο να λένε ότι ένας πόλεμος με βόμβες υδρογόνου θα μπορούσε ενδεχομένως να θέσει τέλος στην ανθρώπινη φυλή. Φοβούνται ότι αν χρησιμοποιηθούν πολλές βόμβες υδρογόνου θα υπάρξει καθολικός θάνατος, ξαφνικός μόνο για μια μειοψηφία, αλλά για την πλειοψηφία (θα είναι) αργό βασανιστήριο ασθένειας και αποσύνθεσης.

Πολλές προειδοποιήσεις έχουν διατυπωθεί από επιφανείς επιστήμονες και από ειδικούς της στρατιωτικής στρατηγικής. Κανείς από αυτούς δεν λέει ότι τα χειρότερα αποτελέσματα είναι σίγουρα. Αυτό που λένε είναι ότι αυτά τα αποτελέσματα είναι πιθανά και κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι δεν θα πραγματοποιηθούν. Δεν έχουμε ακόμα βρει ότι οι απόψεις των ειδικών σε αυτό το ζήτημα εξαρτώνται με οποιοδήποτε τρόπο από την πολιτική ή τις προκαταλήψεις τους. Εξαρτώνται μόνο, όσο οι έρευνές μας έχουν αποκαλύψει, από την έκταση της γνώσης του συγκεκριμένου ειδικού. Έχουμε διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι που γνωρίζουν περισσότερα είναι οι πιο απαισιόδοξοι.

Εδώ, λοιπόν, είναι το πρόβλημα που σας παρουσιάζουμε, σκληρό, τρομερό και αναπόφευκτο: Θα θέσουμε τέλος στην ανθρώπινη φυλή· ή η ανθρωπότητα θα αποκηρύξει τον πόλεμο; Οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτή την εναλλακτική, επειδή είναι πολύ δύσκολο να καταργηθεί ο πόλεμος.

Η κατάργηση του πολέμου θα απαιτήσει δυσάρεστους περιορισμούς της εθνικής κυριαρχίας. Αλλά αυτό που ίσως εμποδίζει την κατανόηση της κατάστασης περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι ότι ο όρος «ανθρωπότητα» μοιάζει αόριστος και αφηρημένος. Οι άνθρωποι συνειδητοποιούν με τη φαντασία ότι ο κίνδυνος αφορά τους ίδιους και τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους και όχι ότι αφορά όλη την ανθρωπότητα. Μόλις και μετά βίας μπορούν να πείσουν τον εαυτό τους να κατανοήσει ότι οι ίδιοι και αυτοί που αγαπούν βρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο να χαθούν με οδυνηρό τρόπο. Και έτσι ελπίζουν ότι ίσως ο πόλεμος μπορεί να συνεχιστεί να υπάρχει, εφόσον απαγορευτούν τα σύγχρονα όπλα.

Αυτή η ελπίδα είναι απατηλή. Οποιεσδήποτε συμφωνίες για τη μη χρήση βομβών υδρογόνου έχουν επιτευχθεί σε καιρό ειρήνης, δεν θα θεωρούνται πλέον δεσμευτικές σε καιρό πολέμου και οι δύο πλευρές θα άρχιζαν να κατασκευάζουν βόμβες υδρογόνου μόλις ξεσπούσε ο πόλεμος, γιατί, αν η μία πλευρά κατασκεύαζε τις βόμβες και η άλλη όχι, η πλευρά που τις κατασκεύαζε θα ήταν αναπόφευκτα νικήτρια.

Αν και μια συμφωνία για την αποκήρυξη των πυρηνικών όπλων ως μέρος μιας γενικής μείωσης των εξοπλισμών δεν θα προσέφερε μια οριστική λύση, θα εξυπηρετούσε ορισμένους σημαντικούς σκοπούς. Πρώτον, οποιαδήποτε συμφωνία μεταξύ Ανατολής και Δύσης είναι προς το καλό καθόσον τείνει να μειώσει την ένταση. Δεύτερον, η κατάργηση των θερμοπυρηνικών όπλων, αν κάθε πλευρά πίστευε ότι η άλλη την είχε εφαρμόσει ειλικρινά, θα μείωνε τον φόβο μιας αιφνίδιας επίθεσης στο στυλ του Περλ Χάρμπορ, η οποία επί του παρόντος κρατά και τις δύο πλευρές σε κατάσταση νευρικής ανησυχίας. Θα πρέπει, επομένως, να καλωσορίσουμε μια τέτοια συμφωνία, έστω και ως ένα πρώτο βήμα.

Οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε ουδέτεροι στα συναισθήματα, αλλά, ως ανθρώπινα όντα, πρέπει να θυμόμαστε ότι, αν τα ζητήματα μεταξύ Ανατολής και Δύσης πρόκειται να αποφασιστούν με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να δώσει κάποια πιθανή ικανοποίηση σε οποιονδήποτε, είτε Κομμουνιστή είτε αντικομμουνιστή, είτε Ασιάτη είτε Ευρωπαίο είτε Αμερικανό, είτε Λευκό είτε Μαύρο, τότε αυτά τα ζητήματα δεν πρέπει να αποφασιστούν με πόλεμο. Θα θέλαμε αυτό να γίνει κατανοητό, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση.

Αν το επιλέξουμε, μπροστά μας βρίσκεται μια συνεχής πρόοδος στην ευτυχία, τη γνώση και τη σοφία. Αντίθετα, θα επιλέξουμε τον θάνατο, επειδή δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τις διαφωνίες μας; Απευθύνουμε έκκληση ως ανθρώπινα όντα προς ανθρώπινα όντα: Θυμηθείτε την ανθρωπιά σας και ξεχάστε τα υπόλοιπα. Αν μπορείτε να το κάνετε, ο δρόμος οδηγεί προς ένα νέο Παράδεισο ̇ αν δεν μπορείτε, μπροστά σας βρίσκεται ο κίνδυνος του καθολικού θανάτου.»

Οι επιστήμονες που πρώτοι υπέγραψαν το Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν.
(Από: worldacademy)

Ψήφισμα:

Καλούμε αυτό το Συνέδριο και μέσω αυτού, τους επιστήμονες του κόσμου και το ευρύ κοινό, να προσυπογράψουν το ακόλουθο ψήφισμα:

«Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι σε οποιονδήποτε μελλοντικό παγκόσμιο πόλεμο τα πυρηνικά όπλα θα χρησιμοποιηθούν σίγουρα και ότι τέτοια όπλα απειλούν τη συνέχιση της ύπαρξης της ανθρωπότητας, προτρέπουμε τις κυβερνήσεις του κόσμου να συνειδητοποιήσουν και να αναγνωρίσουν δημόσια, ότι ο σκοπός τους δεν μπορεί να προωθηθεί μέσω ενός παγκόσμιου πολέμου και τις προτρέπουμε, κατά συνέπεια, να βρουν ειρηνικά μέσα για την επίλυση όλων των ζητημάτων διαφωνίας μεταξύ τους.»

Μαξ Μπορν (Max Born)

Πέρσι Μπρίντγκμαν  (Percy W. Bridgman)

Άλμπερτ Αϊνστάιν  (Albert Einstein)

Λίοπολντ Ίνφελντ  (Leopold Infeld)

Φρεντρίκ Ζολιό-Κιουρί  (Frederic Joliot-Curie)

Έρμαν Μιούλερ  (Herman J. Muller)

Λάινους Πόλιγκ  (Linus Pauling)

Σέσιλ Πάουελ  (Cecil F. Powell)

Τζόζεφ Ρότμπλατ  (Joseph Rotblat)

Μπέρτραντ Ράσελ  (Bertrand Russell)

Χιντέκι Γιουκάβα  (Hideki Yukawa)

• Ηχητικό ντοκουμέντο των Μπέρτραντ Ράσελ και Τζόζεφ Ρότμπλατ από την παρουσίαση στο Λονδίνο του Μανιφέστου (αγγλικά). 

• Κείμενο pdf της Sandra Ionno Butcher με τίτλο: "Origins of the Russell-Einstein Manifesto" (2005, αγγλικά).

Πηγή: ahf, nationalww2museum,  worldacademy,  pugwash