Σαν σήμερα ... 1901, η ιστορία της πρώτης απονομής των βραβείων Νόμπελ (μέσα από την περιγραφή ενός αυτόπτη μάρτυρα).

Η πρώτη τελετή απονομής των βραβείων Νόμπελ
στη Βασιλική Ακαδημία Μουσικής στη Στοκχόλμη.
Στο μέσον διακρίνεται ο Röntgen τη στιγμή
που παραλαμβάνει το βραβείο για τη Φυσική.

Σαν σήμερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1901, έγινε στη Στοκχόλμη η τελετή απονομής των πρώτων βραβείων Νόμπελ για τη Φυσική, τη Χημεία, την Ιατρική και τη Λογοτεχνία.

Ας πάμε όμως λίγο πίσω στο χρόνο, για να δούμε πώς προέκυψε αυτό το τόσο γνωστό πλέον και ιδιαίτερα τιμητικό, μα και προσοδοφόρο, βραβείο.

Ο Alfred Nobel (Άλφρεντ Νόμπελ) ήταν Σουηδός χημικός, μηχανικός και βιομήχανος που απέκτησε τεράστια περιουσία ασχολούμενος με τη βιομηχανική παραγωγή εκρηκτικών υλών. Τελειοποίησε τον τρόπο παρασκευής της νιτρογλυκερίνης και πέτυχε την παρασκευή δυναμίτιδας με πυριτική γη. 
Το 1875, έχοντας εγκατασταθεί πλέον στο Παρίσι από το 1873,  εφηύρε την νεοδυναμίτιδα ή ζελατοδυναμίτιδα και το 1887 την πολεμική άκαπνη πυρίτιδα (ballistite-βαλλιστίτιδα). Το 1889 πούλησε την εφεύρεση της βαλλιστίτιδας στην ιταλική κυβέρνηση, ενέργεια που χαρακτηρίστηκε από τη Γαλλική κυβέρνηση ως «τεράστια προδοσία ενάντια στη Γαλλία». Το γεγονός αυτό τον ανάγκασε να φύγει από το Παρίσι το 1891 για να εγκατασταθεί στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας.  

Πορτραίτο του Άλφρεντ Νόμπελ.
Έργο του 1915 από Emil Österman.
(Βρίσκεται στο Ίδρυμα Nobel στη Στοκχόλμη) 

Στις 27 Νοεμβρίου 1895, ο Άλφρεντ Νόμπελ, έχοντας ήδη αρρωστήσει και υποφέροντας από στηθάγχη, βρέθηκε στη Σουηδό-Νορβηγική Λέσχη στο Παρίσι όπου υπέγραψε την τελευταία του επιθυμία και διαθήκη που φυλάχτηκε σε τράπεζα της Στοκχόλμης. Το άνοιγμα της διαθήκης, μετά το θάνατο του Nobel το 1896, έκρυβε μια πολύ μεγάλη έκπληξη για την οικογένειά του, τους φίλους του και το ευρύτερο κοινό. Μετά τους φόρους και τις δωρεές προς ιδιώτες, το 94% της περιουσίας του προσφερόταν για να στηρίξει το θεσμό των 5 βραβείων Νόμπελ. Το ποσό αυτό ανερχόταν σε 31,587,202 σουηδικές κορόνες (ή περίπου £1,7 εκατομμύρια της εποχής). Τον Δεκέμβριο 2016, το κεφάλαιο άξιζε περίπου 4,24 δις σουηδικές κορόνες (502 εκατομμύρια $ ή 427 εκατομμύρια €)!
Το 2016, το Ίδρυμα Νόμπελ αποφάσισε κάθε βραβείο Νόμπελ να συνοδεύεται από ένα ποσό περίπου 8 εκατομμύρια σουηδικές κορόνες (ή $ 923,000).
Το μεγαλύτερο ποσό, περίπου 11,8 εκατομμύρια σουηδικές κορόνες σε κάθε νικητή, είχε δοθεί το 2001, με αφορμή την εκατονταετηρίδα του βραβείου.   

Μόνον υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τους λόγους που ώθησαν τον Νόμπελ να προχωρήσει σε μια τόσο γενναιόδωρη απόφαση, αφού στους μήνες που ακολούθησαν μέχρι το θάνατό του, δεν είναι γνωστή κάποια αναφορά του σ’ αυτή την επιθυμία του. 

Είναι πιθανόν να τον επηρέασε η διακεκριμένη Αυστριακή ειρηνίστρια Bertha von Suttner  (Νόμπελ Ειρήνης 1905) με την οποία συνδεόταν με μακρόχρονη φιλία.

Η πρώτη σελίδα της χειρόγραφης διαθήκης του Άλφρεντ Νόμπελ
με την υπογραφή του. 

Όμως, ο πιο πιθανός λόγος να συνδέεται μ’ ένα δημοσίευμα της παρισινής εφημερίδας "Idiotie Quotidienne" ("Καθημερινή ιδεολογία") το 1888 με αφορμή το θάνατο του αδελφού του Ludvig στις Κάννες, όπου βρισκόταν για διακοπές. Τότε, η εφημερίδα μάλλον μπερδεύοντας τα δύο αδέλφια και νομίζοντας ότι αυτός που πέθανε ήταν ο Άλφρεντ (κατ’ άλλους, πιθανόν το δημοσίευμα να ήταν ειρωνικό) έγραψε επικήδειο με τίτλο: «Le marchand de la mort est mort» («Ο έμπορος του θανάτου είναι νεκρός»). Και συνέχισε γράφοντας: «Ο δρ. Άλφρεντ Νόμπελ, που έγινε πλούσιος βρίσκοντας τρόπους να σκοτώνει όλο και περισσότερους ανθρώπους γρηγορότερα από κάθε άλλη φορά, πέθανε χθες».  

Αυτό που είδε τυπωμένο ο Άλφρεντ Νόμπελ δεν του άρεσε καθόλου κι έτσι, μπορεί να καθιέρωσε τα βραβεία για την υστεροφημία του. Αξίζει ν' αναφέρουμε ότι αρκετά χρόνια πριν, στις 3 Σεπτεμβρίου 1864, μια έκρηξη σ΄ ένα εργοστάσιο της επιχείρησης στο Heleneborg της Στοκχόλμης, σκότωσε 5 άτομα μεταξύ των οποίων ήταν και ο Emil, μικρότερος αδελφός του Άλφρεντ.   

Ας έρθουμε λοιπόν τώρα και στο κυρίως θέμα μας˙τι συνέβη το βράδυ της 10ης Δεκεμβρίου 1901 στην αίθουσα της Royal Swedish Academy of Music (Σουηδική Βασιλική Ακαδημία Μουσικής) στη Στοκχόλμη;

Νομίζω ότι ο πλέον αξιόπιστος μάρτυρας μπορεί να είναι ένα πρόσωπο που βρισκόταν στην αίθουσα απονομής των βραβείων εκείνη τη βραδιά. Ας αφήσουμε λοιπόν τον Folke Henschen, 20χρονο φοιτητή τότε της Ιατρικής, να μας περιγράψει όσα συνέβησαν σ’ εκείνη την τελετή.

«Μετά από μακριά και παρατεταμένη διαπραγμάτευση, εν μέρει με τη γαλλική κυβέρνηση (η οποία επεδίωξε να επιβάλει ένα πολύ μεγάλο φόρο στο ακίνητο του Νόμπελ) και εν μέρει με την οικογένεια Νόμπελ, η πρώτη απονομή των πέντε βραβείων Νόμπελ θα μπορούσε τελικά να πραγματοποιηθεί στις 10 Δεκεμβρίου 1901. Tέσσερα από αυτά δόθηκαν στη Στοκχόλμη και ένα, το Βραβείο Ειρήνης, στην Christiania, όπως ονομαζόταν τότε το Όσλο. 
Είχαν πλέον περάσει πέντε χρόνια από το θάνατο του Άλφρεντ Νόμπελ στο Σαν Ρέμο, στις 10 Δεκεμβρίου 1896.

Στις ημέρες που προηγήθηκαν της απονομής των βραβείων, υπήρχε κάποια ένταση στην ατμόσφαιρα. Τα ονόματα των βραβευθέντων με Νόμπελ κρατήθηκαν μυστικά, δεν ήταν όπως τώρα που ανακοινώνονται κάποιους μήνες νωρίτερα.  Όταν έγινε γνωστό ότι τρεις διακεκριμένοι γερμανόφωνοι κύριοι έφθασαν με το τρένο από το νότο και μεταφέρθηκαν στο Grand Hotel, ήταν σαφές ότι πρέπει να είναι οι βραβευθέντες με Νόμπελ. Η κυκλοφορία των ειδήσεων τότε δεν ήταν τόσο εύκολη όσο σήμερα.

Τα βραβεία Νόμπελ παρουσιάστηκαν στη μεγάλη αίθουσα της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Μουσικής στο Nybroviken. Η ανεπιτήδευτη, μάλλον βαρετή, αίθουσα ήταν πλούσια διακοσμημένη υπό την επίβλεψη του πολύ ονομαστού βασιλικού αρχιτέκτονα Agi Lindegren. 

Ως ένας από τους αποκαλούμενους «διακεκριμένοι φοιτητές», φορώντας καπέλο κι ένα πλατύ μπλε - χρυσό μεταξωτό σιρίτι στον αριστερό μου ώμο, είχα μια εξαιρετική θέα σε όλα από τη θέση μου στο θεωρείο, στα δεξιά της εξέδρας. Η μεγάλη εξέδρα, όπου έπαιζε η βασιλική ορχήστρα, ήταν ολόκληρη διακοσμημένη με φυτά και κλωνάρια πεύκου. Στο κέντρο της σκηνής, κάτω από ένα γιγάντιο δάφνινο στεφάνι δεμένο με μπλε και χρυσή κορδέλα, υπήρχε ένας μεγάλος οβελίσκος με μια λευκή προτομή του Άλφρεντ Νόμπελ. Στο μπροστινό μέρος υπήρχε ένα αναλόγιο και τέσσερις ακόμη οβελίσκοι με τις επιγραφές ΦΥΣΙΚΗ, ΧΗΜΕΙΑ, ΙΑΤΡΙΚΗ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. Ακριβώς μπροστά από τη σκηνή υπήρχαν τρεις πολυθρόνες για τους βασιλείς και πίσω από αυτές ήταν ένα ημικύκλιο με καρέκλες για τους νικητές, τους παρουσιαστές και τους συνοδούς. Στο πίσω μέρος του ημικυκλίου υπήρχαν θέσεις για όλους τους διανοούμενους, τους διακεκριμένους αξιωματούχους και τους αξιωματικούς από τη Στοκχόλμη και την υπόλοιπη χώρα.

Η αίθουσα γέμισε σιγά - σιγά με ανθρώπους ντυμένους με εορταστικά ρούχα. Στη συνέχεια, οι τρεις νικητές προσήλθαν και κάθισαν, χωρίς μουσική ή φανφάρες, όπως συμβαίνει τώρα. Πρώτα ήρθε ο μεγαλοπρεπής Γερμανός, Wilhelm Conrad von Röntgen, με την μεγάλη  μαύρη γενειάδα του, μετά  ο χαμογελαστός, ξανθός, καλοξυρισμένος Ολλανδός Jacobus H. van 't Hoff, ακολουθούμενος από τον κομψό Γερμανό Emil Adolf von Behring  που είχε πάρει το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής. Ο τελευταίος που ήρθε ήταν ο Γάλλος υπουργός, ο οποίος έπρεπε να λάβει το βραβείο Νόμπελ στη Λογοτεχνία για τον συμπατριώτη του, τον ποιητή Sully Prudhomme, ο οποίος ήταν άρρωστος. 

Τέλος εισήλθε  η βασιλική οικογένεια: στη μέση, ο πρίγκιπας Gustaf – που αργότερα έγινε ο βασιλιάς Gustaf V – αντικαθιστώντας τον βασιλέα Oscar II που αναγκάστηκε να ταξιδέψει στη Christiania λόγω της απειλής για διάλυση της Σουηδικής - Νορβηγικής ένωσης. Μαζί ήρθαν ο 19χρονος πρίγκιπας Gustaf Adolf (πολύ αργότερα ο Gustaf VI Adolf) και ο πρίγκιπας Eugen. Η διάταξη των καθισμάτων ήταν τέτοια που τα βασιλικά τέκνα κάθισαν με την πλάτη τους στους βραβευθέντες και τους παρουσιαστές του βραβείου Νόμπελ.

Όταν η βασιλική οικογένεια τακτοποιήθηκε στις θέσεις της, η βασιλική ορχήστρα ξεκίνησε τη λαμπρή γιορτή παίζοντας μια εισαγωγή του Ludwig Norman. Στη συνέχεια, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Νόμπελ, ο πρώην πρωθυπουργός Erik G. Boström, ανέβηκε στο βήμα και περιέγραψε σε μια μακρά ομιλία  τη ζωή του Άλφρεντ Νόμπελ, τον χαρακτήρα του, τις ανακαλύψεις του και την θερμή επιθυμία του να ωφελήσει την ανθρωπότητα με ετήσια βραβεία από την περιουσία του.

Το εξώφυλλο του καταστατικού του Ιδρύματος Νόμπελ,
όταν φτιάχτηκε στις 29 Ιουνίου 1900.

Στη συνέχεια, ο ισχυρός μόνιμος γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας, ο Carl David af Wirsén, ήρθε μπροστά και διάβασε ένα "ποίημα" - ή έτσι γραφόταν στο πρόγραμμα που έχω ακόμα. Θυμάμαι ακόμα τη βαθιά του μεγαλοπρεπή φωνή: «Καμία επιθυμία δεν ήταν καθήκον, καμία προσπάθεια που έκανε δεν κατέβαλλε αυτούς τους σουηδικούς ώμους» - και στο τέλος: «Δύο πράγματα μας κάνουν να αντέχουμε τη μεγάλη ευθύνη: η θέληση του Θανάτου και η τιμή της Μητέρας μας». Στη συνέχεια ακολούθησε ένα κουαρτέτο όρθιων ανδρών που τραγούδησε το παλιό σπουδαίο φοιτητικό τραγούδι: "Open thy gates, thou radiant temple garden of memory" ("Ανοίξτε τις πύλες, τον λαμπρό ναό του κήπου της μνήμης").

Επιτέλους, ξεκίνησε η πραγματική παρουσίαση των βραβείων. Όσον αφορά τα επιστημονικά βραβεία, οι παρουσιάσεις έγιναν από τους εκπροσώπους των δύο Ινστιτούτων που επέλεξαν τους αποδέκτες και όχι από εμπειρογνώμονες στους σχετικούς τομείς, όπως έγινε αργότερα. Έτσι, ο παλιός γενικός διευθυντής του Εθνικού Αρχείου, ο Clas T. Odhner, Πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών, έδωσε μια περιγραφή για το πώς ο βραβευμένος με Νόμπελ Φυσικής, Röntgen, ανακάλυψε την ακτινοβολία που πήρε το όνομά του και περιέγραψε τις βάσεις για το βραβείο Νόμπελ στη Χημεία, τις ανακαλύψεις του van t' Hoff σχετικά με την ωσμωτική πίεση και τη χημική δυναμική και τα δύο από τα οποία ήταν σίγουρα ξένα σε αυτόν. Αφού ολοκλήρωσε την ομιλία του, κατέβηκε από το βάθρο και κάλεσε τους βραβευθέντες με το βραβείο Νόμπελ να πάρουν θέση εμπρός, για να παραλάβουν το δίπλωμα και το μετάλλιο που συνοδεύει το βραβείο, από το χέρι του Πρίγκιπα.

Στη συνέχεια, ο Πρόεδρος του Karolinska Institutet (Ινστιτούτο Καρολίνσκα), Καθηγητής Karl Mörner, ανέβηκε στο βήμα και περιέγραψε την ανακάλυψη του Behring για τον αντιδιφθεριτικό ορό, οπότε (στη συνέχεια) ο Behring έλαβε το βραβείο του με τον ίδιο τρόπο. Τέλος, ο Wirsén μίλησε για τον Sully Prudhomme και διάβασε μέρος του διάσημου συμβολικού ποιήματος του, «Le vase brisé» («Το σπασμένο βάζο»). «Το βάζο έχει μια ρωγμή, πολύ χαμηλά που είναι αόρατη από τον κόσμο και το φτωχό αγγείο αισθάνεται να εξαπλώνεται, έτσι ώστε το περιεχόμενό του να διαρρέει. Μην την αγγίξετε» ! Ναι, σίγουρα ήταν όμορφο, αλλά ...

Έτσι, η απονομή των βραβείων έληξε. Η βασιλική ορχήστρα έπαιξε ένα μαρς του August Söderman, η βασιλική οικογένεια αποχώρησε και η αίθουσα άδειασε. (Η εκδήλωση) δεν ήταν πολύ μακριά από το Grand Hotel, όπου είχε στηθεί μια γιορτή με όλους τους επώνυμους και στο οποίο είχαμε προσκληθεί και όλοι εμείς οι νεότεροι φοιτητές. Υπήρχαν πολλοί μεζέδες και μια υπέροχη ατμόσφαιρα. Και στις μικρές ώρες, δύο φοιτητές περιέφεραν τον μικρόσωμο van t' Hoff σε μια χρυσή καρέκλα, γύρω από το δωμάτιο.

Κι έτσι, η πρώτη - και θα μπορούσε να πει κανείς ιστορική - τελετή του βραβείου Νόμπελ τελείωσε.

Την επόμενη μέρα, οι γονείς μου υποδέχτηκαν μερικούς από τους επισκέπτες της γιορτής της προηγούμενης βραδιάς, μεταξύ των οποίων ήταν και ο διάσημος μετεωρολόγος, καθηγητής Hugo Hildebrandsson, από την Ουψάλα (που ήταν παντρεμένος με την αδελφή του Wirsén). Γελώντας με το βροντώδες γέλιο του, ο θείος Hugo ανέφερε ότι «οι νεαροί μποέμ» ήταν εξαιρετικά αναστατωμένοι που ο Sully Prudhomme πήρε το βραβείο Νόμπελ στη λογοτεχνία και σκόπευαν να στείλουν επιστολή διαμαρτυρίας στον Leo Tolstoy. Και ποιοι ήταν αυτοί οι «νεαροί μποέμ»; Ναι, ήταν ο Verner von Heidenstam, ο Oscar Levertin, ο Per Hallström, η Ellen Key και πιθανώς ο August Strindberg. Δηλαδή, η γενιά που τώρα ονομάζεται "κλασικιστές της δεκαετίας του '90 (εννοεί του 1890)".

Η απονομή βραβείων στην επιστήμη είναι πολύ δύσκολη, καθώς γνωρίζω από τη δική μου εμπειρία εδώ και αρκετά χρόνια που προεδρεύω της Ιατρικής Επιτροπής Νόμπελ. Αλλά για να απονέμεται κάθε χρόνο ένα διεθνές βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας που να μπορεί να κερδίσει την αποδοχή απ’ όλα τα μέρη και απ’ όλα τα λογοτεχνικά γούστα είναι κάτι που μοιάζει με το αδύνατο!»

Ο Folke Henschen.

Η διήγηση αυτή έγινε στο ραδιόφωνο από τον Folke Henschen στις 10 Δεκεμβρίου 1975, με την ευκαιρία της 75ης επετείου της απονομής των βραβείων Νόμπελ. Το 1901 ο Henschen ήταν φοιτητής της Ιατρικής και αργότερα έγινε καθηγητής παθολογοανατομίας στο Ινστιτούτο Καρολίνσκα και πρόεδρος της Επιτροπής για την επιλογή του βραβείου Νόμπελ Ιατρικής (1942-46).

Στην αρχή της διήγησής του ο Henschen αναφέρεται σε "παρατεταμένη διαπραγμάτευση με τη γαλλική κυβέρνηση". Η διαπραγμάτευση αφορούσε ένα πολύ μεγάλο ακίνητο που είχε αγοράσει ο Νόμπελ στο Παρίσι στην Avenue Malakoff (Λεωφόρος Μαλακόφ - αργότερα Avenue Raymond Poincaré) και το χρησιμοποιούσε για κατοικία την περίοδο παραμονής του στο Παρίσι και εργαστήριο την πρώτη περίοδο. Η Γαλλική Πολιτεία δεν είχε ξεχάσει την παλιά διένεξη που είχε με τον Νόμπελ και δημιούργησε πολλά εμπόδια στην ολοκλήρωση της συμφωνίας.

Από το 1901 έως το 1925 η τελετή απονομής των βραβείων Νόμπελ γινόταν στην παλιά Βασιλική Ακαδημία Μουσικής. Από το 1926 και μετά, πραγματοποιείται στο Μέγαρο Μουσικής της Στοκχόλμης, με λίγες εξαιρέσεις.

Η γιορτή που ακολουθεί μετά την απονομή γινόταν στο Grand Hotel από το 1901 έως το 1929 και μετά στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης.

Το Νόμπελ Ειρήνης απονέμεται από τη Νορβηγική Επιτροπή Νόμπελ στα πλαίσια της οποίας λειτουργεί το Νορβηγικό Ινστιτούτο Νόμπελ. 
To 1o βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη μοιράστηκαν ο Henry Dunant, ιδρυτής του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, με τον Frédéric Passy, ένα ηγετικό στέλεχος του διεθνούς ειρηνιστικού κινήματος εκείνης της εποχής. 

Η απονομή του βραβείου έγινε στο Νορβηγικό Κοινοβούλιο, στις 10 π.μ. της 10ης Δεκεμβρίου 1901. Η τελετή κράτησε μόλις 15 λεπτά και ξεκίνησε με ομιλία του Carl Christian Bemer, προέδρου του κοινοβουλίου.

Το μετάλλιο της σουηδικής τράπεζας Sveriges Riksbank για τις Οικονομικές Επιστήμες στη μνήμη του Άλφρεντ Νόμπελ, πλέον θεωρείται ως βραβείο Νόμπελ. Αποφασίστηκε το 1968 και ξεκίνησε να δίνεται το 1969 με την αιγίδα της Επιτροπής Βραβείων Νόμπελ.

Οι ομιλίες των Emil Behring (12/12/1901) και Jacobus van 't Hoff (13/12/1901) στις εκδηλώσεις με αφορμή την απονομή των βραβείων Νόμπελ.
Οι Wilhelm Röntgen, Sully Prudhomme (απουσίαζε), Henry Dunant και Frédéric Passy δεν έδωσαν ομιλία.

Γιατί όμως η τελετή για το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης γίνεται στο Όσλο της Νορβηγίας και όχι στη Στοκχόλμη και το βραβείο αποφασίζεται από πενταμελή επιτροπή που έχει οριστεί από το Νορβηγικό Κοινοβούλιο; 

Πρώτα απ' όλα αυτό προβλέπεται από την διαθήκη, αφού αποτελούσε επιθυμία του Άλφρεντ Νόμπελ. Ποτέ ο ίδιος ο Νόμπελ δεν εξήγησε γι' αυτή την ιδιαίτερη προτίμησή του. Μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν. 

Ένας ισχυρισμός αναφέρεται στον θαυμασμό που έτρεφε ο Νόμπελ για τον Νορβηγό πατριώτη και διακεκριμένο συγγραφέα Bjornstjerne Bjornson.
Ένας άλλος έχει να κάνει με την εκτίμηση που έτρεφε για το Storting (το Νορβηγικό Κοινοβούλιο), ανώτερο νομοθετικό σώμα της Νορβηγίας, που ήταν το πρώτο εθνικό κοινοβούλιο που ψήφισε για την ενίσχυση του διεθνούς ειρηνιστικού κινήματος. Και βέβαια έχουν διατυπωθεί και άλλες υποθέσεις.   

Ένα βίντεο για τη διαθήκη του Άλφρεντ Νόμπελ.

Πηγή: Βραβείο Νόμπελ