Σάββατο 11 Απριλίου 2020

Σαν σήμερα... 1987, πέθανε ο χημικός και συγγραφέας Primo Levi.


Primo Michele Levi

Σαν σήμερα, στις 11 Απριλίου 1987, πέθανε στο Τορίνο της Ιταλίας, ο χημικός στο επάγγελμα, συγγραφέας και στοχαστής Primo Michele Levi (Πρίμο Μισέλ Λέβι). 
Τον ανακάλυψα την δεκαετία του '90 μέσα από το πρώτο βιβλίο που έγραψε "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" (ιταλ. "Se questo e un uomo"), στο πλαίσιο των δικών μου αναζητήσεων "για το τι μπορεί να κάνει έναν άνθρωπο να συμπεριφέρεται ως ναζί και να συμμετέχει στην πρόκληση ενός ολοκαυτώματος." Μέχρι τότε είχα ακούσει ν' αναφέρεται το όνομά του σκόρπια μέσα σε κάποια κείμενα, χωρίς να έχω διαβάσει κάτι δικό του, ολοκληρωμένο. Εξάλλου αρκετά αργά τον "ανακάλυψαν" και οι Έλληνες εκδότες, αφού το έργο που προανέφερα κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1947 και στη χώρα μας 50(!) χρόνια αργότερα, το 1997, από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ.
Η οικογένεια του Cesare Levi με την γυναίκα του 
Ester και τα παιδιά τους Πρίμο και Anna Maria.

Είχα γράψει πρώτη φορά για τον Λέβι πριν 2 περίπου χρόνια, με αφορμή την επέτειο της γέννησής του. Σίγουρα δεν ανήκει στην ομάδα εκείνων των προσώπων ή γεγονότων που συνήθως αναφέρομαι μέσα από το "Σαν σήμερα ...". Όμως, η εκτίμηση που τρέφω για το συγγραφικό του έργο, αλλά και ο τραγικός θάνατος που είχε, με σπρώχνει να γράψω λίγα λόγια αφιερωμένα στη μνήμη αυτού του ανθρώπου.
Το "Εάν αυτό είναι ο άνθρωποςθεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες στην εποχή μας. Στην Ιταλία διδάσκεται στα σχολεία από τη δεκαετία του '60.

Ο Πρίμο Λέβι σε μικρή ηλικία.

Ο Πρίμο Λέβι γεννήθηκε στις 31 Ιουλίου του 1919 στο Τορίνο. Οι πρόγονοί του ήταν Εβραίοι του Πιεμόντε προερχόμενοι από την Ισπανία και την Προβηγκία (Νοτιοανατολική Γαλλία). Περιέγραψε τις συνήθειές τους, τον τρόπο ζωής και τη διάλεκτό τους στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του "Το Περιοδικό Σύστημα" (ιταλ. "Il sistema periodico").

Ο πατέρας του Cesare Levi, γεννημένος το 1878, ήταν πτυχιούχος ηλεκτρολόγος μηχανικός. Κατά διαστήματα εργάστηκε στο Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ουγγαρία και το 1917 παντρεύτηκε την Ester Luzzati, γεννημένη το 1895.
Το 1921 γεννήθηκε η αδελφή του Anna Maria, με την οποία ο Πρίμο θα παρέμενε βαθιά συνδεδεμένος σε όλη του τη ζωή.


Ο Πρίμο Λέβι στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο το 1938.

Από το 1925 ως το 1930 παρακολούθησε το δημοτικό σχολείο Felice Rignon στο Τορίνο, αλλά επειδή ήταν φιλάσθενος συνέχισε την εκπαίδευσή του κατ’ οίκον με ιδιαίτερα μαθήματα.

Το 1934 γράφτηκε στο Γυμνάσιο-Λύκειo Massimo d' Azeglio γνωστό για τους επιφανείς  καθηγητές του Augusto MontiFranco AntonicelliUmberto CosmoNorberto Bobbio  και πολλούς άλλους, που ήταν αντίθετοι στο φασιστικό καθεστώς που υπήρχε στην Ιταλία εκείνη την εποχή. Ο Λέβι ήταν ένας συνεσταλμένος και επιμελής μαθητής που ενδιαφερόταν για τη χημεία και τη βιολογία, αλλά πολύ λιγότερο για την ιστορία και τα ιταλικά. Το 1937 ολοκλήρωσε το Λύκειο και γράφτηκε στο Χημικό Τμήμα του  Πανεπιστημίου του Τορίνο.

Cortina d'Ampezzo, Ιούλιος 1940. Ο Πρίμο Λέβι είναι δεξιά.
Διακρίνονται ο Alberto Salmoni (πρώτος) 

και η Bianca Guidetti Serra (δεύτερη).

Ένα χρόνο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1938, η ιταλική φασιστική κυβέρνηση δημοσίευσε τους πρώτους φυλετικούς νόμους με τους οποίους απαγορευόταν στους Εβραίους η φοίτηση στα δημόσια πανεπιστημιακά ιδρύματα. Επιτρεπόταν, μόνον στους ήδη εγγεγραμμένους στο πανεπιστήμιο, να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους.
Το 1941 ο Λέβι αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο με άριστα και έπαινο. Όμως το πτυχίο του ανέφερε ότι ήταν "εβραϊκής φυλής". Ξεκίνησε να ψάχνει απεγνωσμένα για δουλειά, αφού ο πατέρας του είχε παρουσιάσει καρκίνο και η οικογένειά του βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση.
Τον Δεκέμβριο του 1941 βρήκε εργασία στο χημικό εργαστήριο ενός ορυχείου αμιάντου στο Lanzo. Επειδή ήταν Εβραίος, δούλευε σε ημιπαράνομη κατάσταση, αφού δεν εμφανιζόταν στις καταστάσεις μισθοδοσίας της επιχείρησης. Δουλειά του ήταν η απομόνωση του νικελίου που βρισκόταν σε μικρές ποσότητες στα απόβλητα της εξόρυξης. Στο κεφάλαιο "Νικέλιο" του βιβλίου του "Περιοδικό Σύστημα" περιγράφει αυτή την περίοδο της ζωής του.


Ο Πρίμο Λέβι στην κορυφή του Monte Disgrazia 
στη Valtellina, στις 15 Αυγούστου 1942.

Το 1942, με την μεσολάβηση ενός παλιού συμφοιτητή του, προσελήφθη στην ελβετική φαρμακευτική εταιρία Wander στο Μιλάνο, όπου του ανατέθηκε η μελέτη νέων φαρμάκων για τον διαβήτη. Αυτή η εμπειρία εξιστορείται από τον Λέβι στο κεφάλαιο "Φωσφόρος" στο "Περιοδικό Σύστημα".
Εκεί ήρθε σ' επαφή με μέλη αντιφασιστικών οργανώσεων και εντάχθηκε στο παράνομο "Partito d' Azione" ("Κόμμα της Δράσης"). Το 1943 κι ενώ στην Ιταλία είχε πέσει η φασιστική κυβέρνηση Μουσολίνι, ο Λέβι εντάχθηκε στην ομάδα παρτιζάνων "Giustizia e Libertà" ("Δικαιοσύνη και Ελευθερία") που δρούσε στην περιοχή της Αόστα. 
Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, ο Λέβι με δύο ακόμη συντρόφους του συνελήφθη και οδηγήθηκε κρατούμενος στο Fossoli Campo (Στρατόπεδο Φοσόλι) στο Κάρπι.

Ο Πρίμο Λέβι το 1948.

Τον Φεβρουάριο του 1944 η διοίκηση του στρατοπέδου πέρασε στους Γερμανούς με αποτέλεσμα στις 22 του μήνα ο Πρίμο Λέβι μαζί με άλλους κρατούμενους να σταλούν με τρένο στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, στην Πολωνία. Εκεί καταγράφηκε ως το νούμερο 174517 και αμέσως οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Buna-Monowitz, γνωστό ως Άουσβιτς III (Μόνοβιτς). Κατάφερε να παραμείνει ζωντανός στον περίπου ένα χρόνο παραμονής του στο στρατόπεδο, μέχρι που απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα στα τέλη του Ιανουαρίου 1945. Το ότι επέζησε, ο ίδιος ο Λέβι το αποδίδει σε μια σειρά ευνοϊκών συγκυριών. Από την ομάδα των 650 Εβραίων που μεταφέρθηκαν εκείνη την μέρα του Φεβρουαρίου στο Άουσβιτς, τελικά επέζησαν μόλις 20 άτομα.


Ο Πρίμο Λέβι με την αδελφή του Anna Maria (αρισ.)
και τη γυναίκα του Lucia (δεξ.) το 1947.

"Πρέπει να πω ότι η εμπειρία του Άουσβιτς εξάλειψε και τα τελευταία ίχνη της θρησκευτικής μου αγωγής. Υπήρξε το Άουσβιτς, επομένως δεν μπορεί να υπάρχει Θεός. Δεν βρίσκω μια λύση στο δίλημμα. Ψάχνω, αλλά δεν βρίσκω".
Η ζωή στο στρατόπεδο περιγράφεται με συγκλονιστικό τρόπο στο βιβλίο του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος".

Μετά την απελευθέρωση, αφού έμεινε για λίγους μήνες στο Κατοβίτσε (Πολωνία), τον Ιούνιο του 1945 ξεκίνησε το ταξίδι του επαναπατρισμού του. Ένα ταξίδι σωστός λαβύρινθος, μέσω Λευκορωσίας, Ουκρανίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας και Αυστρίας που τον οδήγησε τελικά στην Ιταλία στις 19 Οκτωβρίου 1945. Το ταξίδι αυτό είναι το θέμα του βιβλίου του "Η ανακωχή(ιταλ. "La tregua").


Ο Πρίμο Λέβι στη δεκαετία του '50.

Η επανένταξή του στην κατεστραμμένη μεταπολεμική Ιταλία υπήρξε δύσκολη. Το 1946 ξεκίνησε να εργάζεται στη βιομηχανία χρωμάτων Duco (μια εταιρεία της Du Pont Co.) κοντά στο Τορίνο. Το 1947 άφησε την Duco και δούλεψε για λίγο ως ελεύθερος επαγγελματίας με τον φίλο του Alberto Salmoni. Τoν Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς παντρεύτηκε στο Τορίνο την αγαπημένη του Lucia Morpurgo.
Τον Δεκέμβριο του 1947 ξεκίνησε να δουλεύει ως χημικός στο μικρό εργοστάσιο βερνικιών SIVA, κοντά στο Τορίνο, μια θέση που σε λίγα χρόνια θα του επέτρεπε να γίνει διευθυντής.

Ο Πρίμο Λέβι (αρισ.) παίρνει το βραβείο Campiello
για το βιβλίο του "Η Ανακωχή" (Σεπτέμβριος 1963).

Τον Οκτώβριο του 1948 γεννήθηκε η κόρη του Lisa και τον Ιούλιο του 1957 ο γιος του Renzo. Ο Renzo πήρε το όνομά του στη μνήμη του Lorenzo Perrone (Λορέντσο Περόνε), του ανθρώπου που ουσιαστικά είχε σώσει τον Πρίμο Λέβι στο στρατόπεδο, αλλά ο ίδιος πέθανε αλκοολικός το 1952, μη μπορώντας να συνέλθει ποτέ από τις μνήμες του στρατοπέδου.

Γράφει ο Λέβι για τον Λορέντσο:
"Εάν μπορεί να έχει κάποιο νόημα να προσδιορίσω τις αιτίες για τις οποίες η ζωή μου, ανάμεσα σε τόσες άλλες ισάξιες, άντεξε στη δοκιμασία, νομίζω ότι στον Λορέντσο οφείλω το ότι σήμερα είμαι ζωντανός· όχι τόσο πολύ για την υλική του βοήθεια, αλλά γιατί σταθερά μού υπενθύμιζε με την παρουσία του, με τον ήρεμο και απλό τρόπο της καλοσύνης του, ότι εξακολουθούσε να υπάρχει ένας κόσμος δικαιοσύνης έξω από τον δικό μας..."
Και παρακάτω:
"Τα πρόσωπα αυτής της ιστορίας δεν είναι άνθρωποι. Η ανθρώπινη υπόστασή τους θάφτηκε […]. Αλλά ο Λορέντσο ήταν άνθρωπος· άνθρωπος ακέραιος και αμόλυντος που δεν ανήκε σ’ αυτόν τον κόσμο της άρνησης. Χάρη στον Λορέντσο δεν ξέχασα κι εγώ ότι είμαι ένας άνθρωπος."  

Το 1975 ο Πρίμο Λέβι συνταξιοδοτήθηκε, αλλά παρέμεινε στη SIVA για άλλα δύο χρόνια ως σύμβουλος.


Ο Πρίμο Λέβι το 1981 στο γραφείο του.

Σε όλο το διάστημα από το 1946 και μετά, ο Πρίμο Λέβι έψαχνε να βρει χρόνο στα διαλείμματα της δουλειάς του για να γράψει. Η πρώτη κυκλοφορία του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" με 2000 αντίτυπα δεν γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία. Όμως η επιμονή του να γίνει γνωστό το έγκλημα του Ολοκαυτώματος σαν μάθημα για τις επόμενες γενιές, αναγνωρίστηκε με την πάροδο του χρόνου.

Το 1975, δημοσιεύθηκε στην Ιταλία το βιβλίο του Λέβι "Ο περιοδικός πίνακας". Ένα βιβλίο πολύ σημαντικό και διάσημο με 21 αυτοβιογραφικές ιστορίες, για τις οποίες χρησιμοποιεί ένα χημικό στοιχείο ως αφετηρία για κάθε μία, καλύπτοντας τα πάντα, από την παιδική ηλικία και τη σχολική φοίτησή του ως τη ζωή μέσα και μετά το Άουσβιτς.
Το έργο του Λέβι μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες με πολύ μεγάλη επιτυχία. Ο ίδιος περιόδευσε σε περισσότερα από 130 σχολεία όπου συζήτησε με τους μαθητές τις εμπειρίες του από το Άουσβιτς.


Ο Πρίμο Λέβι συζητά με μαθητές το 1979.

Μετά τη δημοσίευση του έργου "Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ" του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, πολλοί προσπάθησαν να ταυτίσουν τα ναζιστικά με τα σταλινικά στρατόπεδα, κάτι που ο ίδιος ο Λέβι αρνήθηκε να δεχτεί. 
Ο σκοπός των ναζιστικών στρατοπέδων δεν ήταν ίδιος με εκείνο των γκουλάγκς του Στάλιν, έγραψε ο Λέβι σε μια εισαγωγή του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος", αν και είναι μια "θλιβερή σύγκριση μεταξύ δύο μοντέλων κόλασης".
Παρά το γεγονός ότι ο Πρίμο Λέβι ήταν εβραϊκής καταγωγής, συχνά υπήρξε επικριτικός με την Ισραηλινή πολιτική απέναντι στους Παλαιστινίους. Ίσως, αυτό να έπαιξε ρόλο ότι στο Ισραήλ τα περισσότερα βιβλία του μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν μόνο μετά το θάνατό του.


Ο Πρίμο Λέβι το 1985 στο μπαλκόνι
 του διαμερίσματός του, στο Τορίνο.

Ο Πρίμο Λέβι βρέθηκε νεκρός από τον θυρωρό της πολυκατοικίας, το πρωί του Σαββάτου (όπως και φέτος) 11 Απριλίου 1987, μετά από πτώση από τον τρίτο όροφο στην οδό Corso Re Umberto 75 στο Τορίνο, όπου βρισκόταν το διαμέρισμά του και όπου πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Ήταν 68 ετών. Ο ιατροδικαστής χαρακτήρισε το θάνατό του ως αυτοκτονία. Άλλοι υποστήριξαν ότι ο θάνατος ήταν ένα ατύχημα, σημειώνοντας το γεγονός ότι υπέφερε από ζαλάδες.  Τρεις από τους βιογράφους του (Angier, Thomson και Anissimov) συμφώνησαν με την άποψη της αυτοκτονίας. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε παραδεχτεί ότι, για πολλά χρόνια, υπέφερε από κρίσεις κατάθλιψης. Ο συγγραφέας Elie Wiesel, κάτοχος του Νόμπελ Ειρήνης 1986 και διασωθείς από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης,  είπε για το θάνατο του Λέβι: "Ο Πρίμο Λέβι πέθανε πριν από 40 χρόνια στο Άουσβιτς".
Ο τάφος του Πρίμο Λέβι βρίσκεται στο Cimitero Monumentale di Torino.

Ο Πρίμο Λέβι, για 40 χρόνια, από το 1946 ως το 1986, έγραψε βιβλία, ποίηση, άρθρα σε εφημερίδες (ιδιαίτερα στην αγαπημένη του La Stampa), έδωσε συνεντεύξεις, έκανε ομιλίες και παρουσιάσεις, αποκλειστικά με το ίδιο θέμα, την στρατοπεδική του εμπειρία στο Άουσβιτς και στις σκέψεις που αυτή του γέννησε. 

Το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης
"Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ.

Το έργο του Λέβι αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του φαινομένου και των πρακτικών των στρατοπέδων συγκέντρωσης, μία στοχαστική μαρτυρία που φωτίζει τις πιο σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, αλλά και μία αξεπέραστη ανάλυση της στρέβλωσης του κοινωνικού ιστού από ολοκληρωτικά καθεστώτα. 

Το 1997, "Η ανακωχή" (πρώτη έκδοση το 1963) γυρίστηκε σε ταινία από τον Φραντσέσκο Ρόσι, με πρωταγωνιστή τον Τζον Τορτούρο, στον ρόλο του Πρίμο Λέβι. 
Το 2001, η ταινία Grey Zone, σε σκηνοθεσία του Tim Blake Nelson και πρωταγωνιστές  τον David Arquette, τον Steve Buscemi και τον Harvey Keitel, βασίστηκε στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου "I sommersi e i salvati" ("Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν").
Το 2006, το Royal Institution (Βασιλικό Ινστιτούτο) του Λονδίνου χαρακτήρισε το βιβλίο "Ο περιοδικός πίνακας" ως ένα από τα καλύτερα επιστημονικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ.

Γιατί όμως μου αρέσει ο Πρίμο Λέβι; Νομίζω ότι η γραφή της Οντέτ Βαρών-Βασάρ αποδίδει πιστά τη σκέψη μου. "Η προσπάθειά τους (αναφέρεται στον Λέβι και στον Ρομπέρ Αντέλμ) δεν απευθύνεται στο συναίσθημα, αλλά πρωτίστως στη νόηση. Επιχειρούν να περιγράψουν, να κατατάξουν, να αφηγηθούν και, στο μέτρο του δυνατού, να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν το ακατανόητο, το ακατονόμαστο που έλαβε χώρα. Οδηγούν τον αναγνώστη σε ένα στοχασμό που μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα γόνιμος. Άνοιξαν λοιπόν ένα δρόμο σκέψης που είναι ιδιαίτερα σημαντικός και αποτελούν κορυφαία έργα αυτού του είδους που θα ονομαστεί στρατοπεδική λογοτεχνία."


Σκίτσο του Πρίμο Λέβι από αφιέρωμα 
στο περιοδικό The Atlantic.

Τα βιβλία του Πρίμο Λέβι στα ελληνικά (κατά χρονολογική σειρά έκδοσης):
  • Λίλιθ (Lilìth e altri racconti), Εισαγωγή και µετάφραση Σάρα Μπενβενίστε, Ροδαµός, Αθήνα 1992.
  • Εάν όχι τώρα, πότε; (Se non ora, quando?), εισαγωγή και µετάφραση Μάνος Ματζαγκάνης και Chiara  Moroni, Θεµέλιο, Αθήνα 1995.
  • Η ανακωχή (La tregua), εισαγωγή και µετάφραση Ζακ Σαµουήλ, Μέδουσα/ Σέλας, Αθήνα 1997.

Ο Πρίμο Λέβι (δεξ.) δίνει συνέντευξη στον Αμερικανό συγγραφέα 
Philip Roth, στο διαμέρισμα της Corso Re Umberto 75 στο Τορίνο (1986).

Μετά από προσπάθεια 15 ετών, η Ann Goldstein μπόρεσε να συγκεντρώσει και να εκδώσει σε τρεις τόμους (αγγλικά) το συνολικό έργο του Πρίμο Λέβι, το 2015.
Έχουν κυκλοφορήσει τρεις βιογραφίες για τον Πρίμο Λέβι:
Θα κλείσω το αφιέρωμα στον Πρίμο Λέβι, με τους στίχους ενός ποιήματος που παρουσίασε ως προμετωπίδα στο πρώτο από τα βιβλία του (Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος), το 1946. Ο Λέβι θρηνεί χωριστά τον άνδρα και χωριστά τη γυναίκα που χάνουν την ταυτότητά τους, το όνομά τους και την ανθρώπινη υπόστασή τους στο στρατόπεδο και κλείνει με κατάρες για όσους δεν σεβαστούν αυτό το χρέος, για όσους σωπάσουν και τελικά λησμονήσουν και επιτρέψουν να λησμονηθεί αυτή η ιστορία.


                                  ΕΑΝ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

                                   Εσείς που ήσυχοι ζείτε
                                   Στο ζεστό σας σπίτι
                                   Και το βράδυ γυρνώντας θα βρείτε
                                   Φαγητό και πρόσωπα φίλων.
                                             Σκεφτείτε εάν αυτό είναι ο άντρας
                                             Αυτός
                                             Που δουλεύει στη λάσπη
                                             Που δεν ησυχάζει ποτέ
                                             Που παλεύει για λίγο ψωμί
                                             Που πεθαίνει για ένα ναι ή ένα όχι.
                                             Σκεφτείτε εάν αυτό είναι η γυναίκα
                                             Αυτή 
                                             Που έχασε 
                                             Τ’ όνομά της, τα μαλλιά της
                                             Τη δύναμη να θυμάται
                                             Κρύο το στήθος άδεια τα μάτια
                                             Σαν βάτραχος το χειμώνα.
                                    Σκεφτείτε ό,τι έχει συμβεί
                                    Τις λέξεις αυτές σας ορίζω
                                    Γράψτε τις στην καρδιά σας
                                    Στο σπίτι, στο δρόμο
                                    Πριν κοιμηθείτε όταν ξυπνάτε
                                    Επαναλάβετέ τις στα παιδιά σας
                                              Ή
                                              Το σπίτι σας να ερημώσει
                                              Η αρρώστια να σας καταβάλει
                                              Οι γιοι σας να σας απαρνηθούν.

Ο Πρίμο Λέβι το 1986, 
ένα χρόνο πριν το θάνατό του.

  • Ιστοσελίδα "Centro Internazionale di Studi Primo Levi" ("Διεθνές Κέντρο Μελέτης Πρίμο Λέβι") (αγγλικά και ιταλικά).
  • Ιστοσελίδα "Centro Primo Levi, New York" ("Κέντρο Πρίμο Λέβι, Νέα Υόρκη") (αγγλικά).
  • "Primo Levi, Back to Auschwitz" ("Πρίμο Λέβι, πίσω στο Άουσβιτς"), ένα βίντεο-ντοκουμέντο της Rai, του 1983. 1ο μέρος (14:07) και 2ο μέρος (14:56) (στα ιταλικά με αγγλικούς υπότιτλους). 
  • Βίντεο της κατοικίας του Λέβι στο Τορίνο, Corso Re Umberto 75.
Πηγή: Εργογραφία του Primo Levi από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, Wikipedia,  tvxs.gr,  LiFO

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου