Σαν σήμερα... αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση με το "ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ" του ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ ΘΕΤΤΑΛΟΥ.

Το εξώφυλλο του βιβλίου ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ.
Έκδοση του περιοδικού της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών
"Ο ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ" (1971).

Προσπαθώντας να συγχρονίσω το περιεχόμενο των αναρτήσεών του blog στο πνεύμα των ημερών, αφιερώνω το σημερινό κείμενο για το "ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ" του ΡΗΓΑ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗ ΘΕΤΤΑΛΟΥ στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση.

Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου έχει στηριχτεί στον Πρόλογο και την Εισαγωγή που έγραψε ο αείμνηστος καθηγητής Ηλεκτρονικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μιχαήλ Αθ. Αναστασιάδης, για την πανηγυρική επανέκδοση του βιβλίου του Ρήγα από την Ένωση Ελλήνων Φυσικών (Ε.Ε.Φ.) το 1971. Το βιβλίο εκδόθηκε, ως πιστή φωτοτυπική αντιγραφή του μοναδικού (τότε) σωζόμενου αντιτύπου  που υπήρχε στην Εθνική Βιβλιοθήκη με αριθμό 1288, για τα 150 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης .

Ο Ρήγας Βελεστινλής. 

Τι είναι όμως το ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ;

Όπως μπορεί να προσέξει ο αναγνώστης στην εικόνα του τίτλου, το βιβλίο είναι έκδοση που έγινε με έξοδα του Ρήγα Βελεστινλή το 1790. Το βιβλίο που τυπώθηκε στο τυπογραφείο ΤΡΑΤΙΝΕΡ της Βιέννης, προορίζεται "δια τους αγχίνους (σημ. δική μου: εύστροφους) και φιλομαθείς Έλληνας" και αποτελεί ένα κείμενο που έχει δημιουργηθεί από κομμάτια που επέλεξε ο ίδιος ο Ρήγας, γραμμένα στη  Γερμανική και Γαλλική γλώσσα.  

Έρευνες του ιατρού Δημήτρη Καραμπερόπουλου έχουν δείξει ότι το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου είναι μετάφραση από την Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια των Ντενί Ντιντερό και Ζαν λε Ρον Ντ' Αλαμπέρ που είχε αρχίσει να εκδίδεται στη Γαλλία το 1751.

Το βιβλίο αποτελείται από 24 κεφάλαια και έχει 180 σελίδες. Οι τίτλοι κατά κεφάλαιο έχουν ως εξής:

Κεφάλαιον Α΄:  Περί σελήνης.

Κεφάλαιον Β΄:  Περί αστέρων.

Κεφάλαιον Γ΄:  Περί πλανητών.

Κεφάλαιον Δ΄:  Περί γης.

Κεφάλαιον Ε΄:  Περί των Ακολουθιών της Γης.

Κεφάλαιον ΣΤ΄: Περί ηλίου.

Κεφάλαιον Ζ΄:  Περί αέρος.

Κεφάλαιον Η΄:  Περί ύδατος.

Κεφάλαιον Θ΄:  Περί παλιρροιών ήτοι ρευμάτων θαλάσσης.

Κεφάλαιον Ι΄:  Περί πυρός.

Κεφάλαιον ΙΑ΄:  Περί των αναθυμιάσεων της γης.

Κεφάλαιον ΙΒ΄:  Περί κατεχνιάς και συννέφων.

Κεφάλαιον ΙΓ΄:  Περί βροχής.

Κεφάλαιον ΙΔ΄:  Περί χιόνος και χαλάζης.

Κεφάλαιον ΙΕ΄:  Περί δρόσου και πάχνης.

Κεφάλαιον ΙΣΤ΄:  Περί αστραπής και βροντής.

Κεφάλαιον ΙΖ΄:  Περί ανέμων.

Κεφάλαιον ΙΗ΄:  Περί πυρίνων φαινομένων εν τω αέρι.

Κεφάλαιον ΙΘ΄:  Περί μετάλλων.

Κεφάλαιον Κ΄:  Περί δένδρων και φυτών.

Κεφάλαιον ΚΑ΄:  Περί σκωλήκων και φλέτρων.

Κεφάλαιον ΚΒ΄:  Περί ψαρίων και οστρακοδέρμων.

Κεφάλαιον ΚΓ΄:  Περί πουλίων.

Κεφάλαιον ΚΔ΄:  Περί ανθρώπου, ζώων και ετέρων τινών.

Στις τελευταίες σελίδες υπάρχουν οι Σημειώσεις ("Σημείωσαι", όπως γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Ρήγας), όπου περιέχονται τα κομμάτια "Περί μαγνήτου", "Περί υδραργύρου". Εκεί έχει γράψει για το Ήλεκτρον, την Άμπαρη (σημ. δική μου: αρωματικό φυτό), τις Ηλεκτρικές μηχανές (σημ. δική μου: αναφέρεται στην ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden), την Ηλεκτρική ύλη και το Ηλεκτρικό πυρ (σημ. δική μου: αναφέρεται στο αποτέλεσμα ηλεκτρικής εκκένωσης, σπινθήρας, κεραυνός κλπ).

Το εξώφυλλο του 1ου τόμου της 
Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας.

Από τους τίτλους των κεφαλαίων καταλαβαίνουμε ότι περιείχε στοιχεία αστρονομίας, μετεωρολογίας, βοτανικής, ζωολογίας με επιπλέον αναφορές σε θέματα ανόργανης χημείας, μαγνητισμού και ηλεκτρισμού. Ειδικά για τον ηλεκτρισμό ήταν ό,τι πιο καινούριο κυκλοφορούσε στα τέλη του 18ου αιώνα.   

Είναι φανερό ότι ο Ρήγας δεν συγγράφει. Απλά, σταχυολογώντας το υλικό του, μεταφέρει σημαντική επιστημονική γνώση στον ελληνικό χώρο, προσπαθώντας τελικά να καταπολεμήσει δεισιδαιμονίες και προλήψεις.

Στις σελίδες 4-5, απευθυνόμενος προς τους αναγνώστες του και προφανώς θέλοντας από την αρχή να ξεκαθαρίσει τους λόγους που τον έσπρωξαν στην έκδοση, λέει ότι λυπάται βλέποντας τους δυστυχείς απογόνους των δοξασμένων Αριστοτέλη και Πλάτωνα να γνωρίζουν λίγο ή καθόλου τα έργα αυτών. Κι επειδή δεν φτάνει στον ίδιο μόνο να λυπάται γι' αυτή την κατάσταση, προχώρησε σ' αυτή την έκδοση περιλαμβάνοντας τα πιο ουσιώδη της φυσικής ιστορίας που είχαν κυκλοφορήσει στη γερμανική και γαλλική γλώσσα. Επισημαίνει, ότι σ' ένα μέρος του βιβλίου χρησιμοποιεί την μέθοδο των ερωταπαντήσεων ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητή, προσπαθώντας να χρησιμοποιήσει απλό ύφος στη γλώσσα, ώστε να μη δημιουργήσει επιπλέον δυσκολία, όπως είχε συμβεί στις δικές του σπουδές. 

Χειρόγραφο από το Φυσικής Απάνθισμα.
(Εθνική Βιβλιοθήκη)

Μέχρι τότε που εκδόθηκε το "Φυσικής απάνθισμα", βιβλία της Φυσικής με σχετικό περιεχόμενο ήταν μόνο το "Οδός Μαθηματικής" του Μεθόδιου Ανθρακίτη (1749) και το "Στοιχεία Φυσικής" του Νικηφόρου Θεοτόκη (1766-1767). Για την εποχή του ήταν ένα πρωτοποριακό σύγγραμμα κι αυτό που το κάνει ακόμη πιο σπουδαίο ήταν οι πρωτοπόρες ερμηνείες για τη φύση του φωτός ή για την ηλιακή ενέργεια.

Αξιοσημείωτη είναι η τάση του Ρήγα να διανθίζει και να πλουτίζει τις διάφορες πληροφορίες που σημειώνει, με προσωπικές παρατηρήσεις. Ιδιαίτερα στο κεφάλαιο "Περί των αναθυμιάσεων της γης" καταγράφει παρατηρήσεις με βάση την προσωπική του εμπειρία. Μάλιστα είναι τόσο ενθουσιασμένος από την καινούρια γνώση για την "ηλεκτρική ύλη", που επιχειρεί να εξηγήσει τις αναθυμιάσεις (δηλαδή την εξάτμιση) με βάση τα ηλεκτρικά φαινόμενα.

Είναι φανερό ότι πολλές από τις προσωπικές ερμηνείες του Ρήγα προέρχονταν από δικά του διαβάσματα βιβλίων, περιοδικών και εφημερίδων.

Στο κεφάλαιο περί μαγνητισμού, ο Ρήγας παραθέτει όλες σχεδόν τις τότε γνωστές πειραματικές παρατηρήσεις περί μαγνητών και της συμπεριφοράς αυτών, αλλά υπάρχει μεγάλη υστέρηση στην προσπάθεια να δώσει θεωρητική εξήγηση αυτών. Γράφει συγκεκριμένα: "Ο μαγνήτης είναι μια σιδηρώδης πέτρα. Ευρίσκεται μέσα του άλας και λάδι ενωμένα, εις τα οποία κείται η μαγνητική δύναμη και όχι εις την πετρώδη ουσία". 

Το εξώφυλλο του πρωτότυπου αντίτυπου 
που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο Ρήγας Βελεστινλής δεν ήταν φυσικός και το περιεχόμενο της Φυσικής του δεν αποτελεί διδακτικό κείμενο για μαθητές. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στον πρόλογο: "Ο Σκοπός μου είναι στο να ωφελήσω το Γένος μας και όχι προς επίδειξη να επισωρεύσω λέξεις σ' αυτό μου το απάνθισμα, γι' αυτό έπρεπε να το εκθέσω με σαφήνεια όσο το δυνατόν τέτοια, ώστε να το καταλάβουν όλοι και να αποκτήσουν μια μικρή ιδέα της ακαταλήπτου Φυσικής".

Κλείνω αυτό το σύντομο αφιέρωμα επισημαίνοντας ότι η ακροτελεύτια παράγραφος του κειμένου του Ρήγα αναφέρεται σ' ένα πείραμα και τα αποτελέσματά του. Το πείραμα "ονομάζεται της Λέϊδας" και με αυτό "κατορθούται η αστραπή, η οποία τρυπά ένα χαρτί ". Και παρακάτω "Όλοι οι φυσικοί απεφάσισαν ότι, το αστροπελέκι είναι μια βιαιοτάτη σπινθήρα ηλεκτρικού πυρός. Η ηλεκτρική αυτή ύλη των συννέφων αποτελεί τας μετεώρους φλόγας, τους Σίφωνας της θαλάσσης, και άλλα φαινόμενα, των οποίων αι αρχαί ήτον άγνωστοι προτού να γνωρίσωμεν την ηλεκτρότητα των συννέφων". 

Προφανώς το πείραμα της Λέϊδας αναφέρεται στα πειράματα ηλεκτροστατικής που γίνονταν (και γίνονται) με μια φιάλη του Λέιντεν ή Λουγδουνική λάγηνο, τον πρόγονο δηλαδή ενός πυκνωτή. Η φιάλη του Λέιντεν είχε κατασκευαστεί το 1746 από τον Ολλανδό φυσικό Pieter van Musschenbroek (Πήτερ φαν Μούσχενμπρουκ).

Η αφιέρωση που υπάρχει για τον Ρήγα
στο βιβλίο "Ελληνική Νομαρχία".
Ο Ρήγας χαρακτηρίζεται ως "Πρόδρομος 
μιας ταχέας ελευθερώσεως της κοινής
Πατρίδος μας Ελλάδος...".

• Κείμενο "Το Φυσικής απάνθισμα του Ρήγα, πρώτη απόπειρα σε «απλούν ύφος»" από τον Δημήτρη Καραμπερόπουλο, στο 10ο Επιστημονικό Συμπόσιο της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, Πορταριά Πηλίου (11-13 Φεβρουαρίου 2011).

• Η εργασία του Ανδρέα Ιωάννου Κασσέτα "Μια άλλη ματιά στο Φυσικής Απάνθισμα", ημερίδα της Ε.Ε.Φ. στο Βελεστίνο το 2007.

• Διδακτορική διατριβή "Οι παιδαγωγικές ιδέες του Ρήγα Βελεστινλή", στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από τον Αντώνη Φραγκούλη (Ιούνιος 2010).

• Τα Άπαντα του Ρήγα, από τον Δημ. Καραμπερόπουλο.

• Η ιστοσελίδα του ιατρού Δημήτρη Καραμπερόπουλου, αφοσιωμένου ερευνητή στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή. 

• Ντοκιμαντέρ "Ρήγας Βελεστινλής 1757-1798" του Γιώργου Λάγδαρη (34:17)

Πηγή: ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ,  Εκδόσεις Ε.Ε.Φ.,  Δημήτρης Καραμπερόπουλος