Σαν σήμερα, 1989... πέθανε ο Ρώσος πυρηνικός φυσικός Andrei Sakharov.

Andrei Dmitrievich Sakharov

Σαν σήμερα, στις 14 Δεκεμβρίου 1989, πέθανε στη Μόσχα ο Ρώσος πυρηνικός φυσικός Andrei Dmitrievich Sakharov (ρωσ: Андре́й Дми́триевич Са́харов - Αντρέι Ντμίτριεβιτς Σάχαροβ ή Ζαχάροφ). Ήταν θεωρητικός φυσικός, από τους επιστήμονες που δημιούργησσν την πρώτη σοβιετική βόμβα υδρογόνου, ακαδημαϊκός της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, αλλά που ίσως έγινε περισσότερο γνωστός ως αντιφρονών προς το σοβιετικό καθεστώς και την ακτιβιστική του δράση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ειρήνη.  

Οι γονείς του Andrei Sakharov,
Yekaterina Alekseyevna Sakharova και Dmitri Ivanovich Sakharov.

Ο Andrei Sakharov γεννήθηκε στη Μόσχα στις 21 Μαΐου 1921. Ο πατέρας του, Dmitri Ivanovich Sakharov, ήταν καθηγητής Φυσικής κι ερασιτέχνης πιανίστας και η μητέρα του, Yekaterina Alekseyevna Sakharova, ήταν ελληνικής καταγωγής από τον πατέρα της, στρατιωτικό διοικητή Alexey Semenovich Sofiano. 
Νονός του ήταν ο διάσημος μουσικός Alexander Borisovich Goldenweiser.
Μέχρι τα δεκατρία του εκπαιδεύτηκε στο σπίτι από τον πατέρα του, γι' αυτό οι γονείς του και η γιαγιά του (από τον πατέρα του) Maria Petrovna διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τον Αντρέι. Από τα βραδινά διαβάσματα της γιαγιάς του ήρθε σ' επαφή με το έργο των  Pushkin, Marlowe, Beecher-Stowe και τη Μεγάλη Βδομάδα, με το Ευαγγέλιο. 

Ο ελληνικής καταγωγής Alexey Semenovich Sofiano,
παππούς του Andrei Sakharov από την πλευρά της
μητέρας του, το 1905.

Το 1938, μετά την αποφοίτησή του από το Λύκειο με διάκριση, ξεκίνησε τις σπουδές του στο Τμήμα Φυσικής του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας.
Μετά το ξέσπασμα του πολέμου, το καλοκαίρι του 1941, προσπάθησε να εισέλθει στην στρατιωτική ακαδημία, αλλά δεν έγινε δεκτός για λόγους υγείας. Το 1942 τελείωσε τη σχολή του (που εξαιτίας του πολέμου είχε μεταφερθεί στο Ashgabat ) πάλι με διάκριση.

Το καλοκαίρι του 1942, μετά την αποφοίτησή του, στάλθηκε για εργασία στο Kovrov.  Αργότερα εργάστηκε ως ξυλοκόπος σ' έναν έρημο αγροτικό οικισμό κοντά στη Melekess (σήμερα Dimitrovgrad).

Τον Σεπτέμβριο του 1942 ο Ζαχάροφ στάλθηκε σ' ένα μεγάλο εργοστάσιο πυρομαχικών στο Βόλγα κι εκεί εργάστηκε ως μηχανικός και εφευρέτης, μέχρι το 1945. Στο εργοστάσιο έκανε αρκετές εφευρέσεις στον τομέα του ελέγχου της παραγωγής. Αλλά το 1944, ενώ ακόμα εργαζόταν στο εργοστάσιο, έγραψε ορισμένα επιστημονικά άρθρα για τη θεωρητική φυσική και τα έστειλε στη Μόσχα για εκτίμηση και σχολιασμό. Αυτά τα πρώτα έργα δεν δημοσιεύθηκαν ποτέ, αλλά του έδωσαν την απαραίτητη αυτοπεποίθηση για ό,τι επρόκειτο να ακολουθήσει στη δουλειά του ως ερευνητής. 

Ο Andrei Sakharov το 1943.

Το 1943, παντρεύτηκε την Claudia Alekseevna Vikhireva (Κλώντια Αλεξέεβνα Βιχέροβα), η οποία πέθανε το 1969 από καρκίνο. Το ζευγάρι απέκτησε τρία παιδιά: την Τατιάνα (1945), την Αγάπη (1949) και το Ντμίτρι (1957).  

Στα τέλη του 1944 άρχισε να ετοιμάζει το διδακτορικό του στο Ινστιτούτο Lebedev, στο τμήμα Φυσικής της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, με την επίβλεψη του θεωρητικού φυσικού Igor Evgenyevich Tamm. 

Το 1947 ολοκλήρωσε τη διατριβή του στην πυρηνική φυσική και το 1948, κατόπιν  αιτήματος του Tamm, προσλήφθηκε από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μόσχας (MPEI) και συμπεριλήφθηκε σε μια ομάδα ερευνητών επιστημόνων με καθήκον την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Επικεφαλής αυτής της ομάδας ήταν ο Igor Tamm. 
Παράλληλα με την ερευνητική του δραστηριότητα, ο Ζαχάροφ δίδασκε στο Ινστιτούτο  MPEI μαθήματα πυρηνικής φυσικής, θεωρία της σχετικότητας και ηλεκτρική ενέργεια.

Ο Andrei Sakharov (αρ.) με τον Igor Kurchatov στη Μόσχα, το 1958. 

Για τα επόμενα 20 χρόνια, μέχρι το 1968, δούλεψε κάτω από συνθήκες υψηλής ασφάλειας και με μεγάλη πίεση, πρώτα στη Μόσχα και στη συνέχεια σε ειδικό κέντρο μυστικής έρευνας με στόχο την προετοιμασία και πραγματοποίηση πυρηνικών πειραμάτων για την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Εκείνη την εποχή, όλοι όσοι δούλευαν στο πρόγραμμα, ήταν πεπεισμένοι ότι αυτό το έργο ήταν ζωτικής σημασίας για την ισορροπία δυνάμεων στον κόσμο και είχαν γοητευτεί από το μεγαλείο του έργου.

Από το 1950, ο Tamm και ο Ζαχάροφ υπήρξαν οι πρωταγωνιστές της σοβιετικής προσπάθειας για την ελεγχόμενη θερμοπυρηνική αντίδραση (η θερμοπυρηνική αντίδραση των ισοτόπων υδρογόνου είτε για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε για την παραγωγή καυσίμων για πυρηνικούς αντιδραστήρες). 
Ένα χρόνο αργότερα, με πρωτοβουλία του Ζαχάροφ, ξεκίνησαν πειράματα για την κατασκευή μαγνητικών γεννητριών (συσκευές με τις οποίες οι χημικές ή πυρηνικές αντιδράσεις μετατρέπονται σε ενέργεια μαγνητικού πεδίου). Το 1964 πέτυχαν ρεκόρ με τη δημιουργία μαγνητικού πεδίου 25 εκατομμυρίων gauss. 

Ο Sakharov το 1963 με το γιο του Dima.

Το 1953, σε ηλικία μόλις 32 ετών, έγινε το δεύτερο νεαρότερο μέλος (μετά τον μαθηματικό Sergei Sobolev) στην ιστορία της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, ενώ έλαβε το Κρατικό  Βραβείο Στάλιν. Η σύσταση για να γίνει κατευθείαν μέλος της Ακαδημίας χωρίς να περάσει προηγούμενο στάδιο έγινε από τους ακαδημαϊκούς Igor Kurchatov, Yulii Khariton και Yakov Zeldovich.

Αναφερόμενος σ' αυτή την περίοδο της ζωής του Ζαχάροφ, ο Ρώσος δημοσιογράφος Roy Aleksandrovich Medvedev έχει γράψει: "Έζησε πάρα πολύ καιρό σ' έναν εξαιρετικά απομονωμένο κόσμο, όπου γνώριζε ελάχιστα για τα γεγονότα στη χώρα, για τη ζωή των ανθρώπων από άλλα κοινωνικά στρώματα και για την ιστορία της χώρας στην οποία και για την οποία εργάζονταν".

Ο Sakharov το 1972 στο εξοχικό του σπίτι
στη Zhukovka, έξω από τη Μόσχα. 

Το 1955 ο Ζαχάροφ υπέγραψε την "Επιστολή των Τριακοσίων" που στάλθηκε στις 11 Οκτωβρίου στο Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ ενάντια στην περίφημη δραστηριότητα του ακαδημαϊκού Trofim Lysenko. Η επιστολή περιελάμβανε μια αξιολόγηση της κατάστασης της Βιολογίας στην ΕΣΣΔ από τα μέσα της δεκαετίας του '50, επικρίσεις των επιστημονικών απόψεων και πρακτικών δραστηριοτήτων του Lysenko (Lysenkoism - Λυσενκοϊσμός), ο οποίος ήταν τότε ένας από τους ηγέτες της βιολογικής επιστήμης στη χώρα. Η επιστολή τελικά οδήγησε στην παραίτηση του Lysenko από τη θέση του προέδρου του VASKHNIL και μερικών από τους υποστηρικτές και προστάτες του από άλλες ηγετικές θέσεις στο σύστημα της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ .

Από τα τέλη της δεκαετίας του '50, υπήρξε ενεργός συνήγορος για τον τερματισμό των δοκιμών πυρηνικών όπλων. Το 1963 στη Μόσχα, συνέβαλε στη σύναψη της Συνθήκης για την απαγόρευση των δοκιμών σε τρία περιβάλλοντα (ατμόσφαιρα, εξωτερικό χώρο και κάτω από το νερό). 

Εξώφυλλο του περιοδικού TIME αφιερωμένο
στον Andrei Sakharov (Μάιος 1990).

Από τα τέλη της δεκαετίας του '60, υπήρξε ένας από τους ηγέτες του κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ΕΣΣΔ. Ήδη, από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η  δραστηριότητα του Ζαχάροφ τον είχε βάλει στο στόχαστρο της μυστικής υπηρεσίας KGB και είχε υποβληθεί σε έρευνες και σε πολυάριθμες προσβολές στον Τύπο.

Στις 14 Φεβρουαρίου 1966, 25 προσωπικότητες (μεταξύ αυτών και ο Ζαχάροφ) από τον χώρο του πολιτισμού και της επιστήμης υπέγραψαν ανοικτή επιστολή προς τον Γενικό Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ Λεονίντ Μπρέζνιεφ, για το απαράδεκτο της «μερικής ή έμμεσης αποκατάστασης του Ιωσήφ Στάλιν".

O Andrei Sakharov μιλά από το βήμα του Κογκρέσου των
 Λαϊκών Αντιπροσώπων των Λαών της ΕΣΣΔ τον Δεκέμβριο 1989.
Πίσω του διακρίνεται στην έδρα ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Μετά το 1964, όταν άρχισε να ασχολείται με ζητήματα βιολογίας και ιδιαίτερα από το 1967 κι έπειτα, η έκταση των προβλημάτων που συναντούσε τον έκανε να νιώθει άβολα.
Το 1968, έγραψε το φυλλάδιο "Σκέψεις για την Πρόοδο, την Ειρηνική Συνύπαρξη και την Πνευματική Ελευθερία" που κυκλοφόρησε παράνομα στη Μόσχα.

Το άρθρο έγινε πολύ γρήγορα γνωστό σε όλο τον κόσμο. Για πολύ καιρό ο σοβιετικός τύπος δεν έκανε καμία αναφορά σ' αυτό το άρθρο, ενώ οι μεταγενέστερες αναφορές ήταν είτε επικριτικές, είτε ειρωνικές. 
Από τον Ιούλιο του 1968, όταν το άρθρο του Ζαχάροφ εκδόθηκε στο εξωτερικό, απομακρύνθηκε από την άκρως απόρρητη έρευνά του κι έχασε αρκετά από τα προνόμια που απολάμβανε ως μέλος της σοβιετικής νομενκλατούρας (προνομιακή τάξη στην κορυφή του συστήματος). 

Στις 26 Αυγούστου 1968, πέντε μέρες μετά την είσοδο των Σοβιετικών στρατευμάτων στην Τσεχοσλοβακία, ο Ζαχάροφ συναντήθηκε μυστικά με τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν στο διαμέρισμα του θεωρητικού φυσικού και Ακαδημαϊκού Evgenii Feinberg και συζήτησαν το περιεχόμενο του φυλλαδίου που κυκλοφορούσε ως samizdat (χειρόγραφο που κυκλοφορούσε παράνομα χέρι με χέρι).

Το εξώφυλλο μιας βιογραφίας του Andrei
Sakharov από τον Richard Lourie.

Το καλοκαίρι του 1969 επέστρεψε στο Ινστιτούτο Lebedev και ασχολήθηκε με την φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων, τη θεωρία της βαρύτητας και την κοσμολογία.
Το 1970, έγινε ένα από τα τρία ιδρυτικά μέλη για την "Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην ΕΣΣΔ" (μαζί με τον Andrei Tverdokhlebov και τον Valery Chalidze).

Το 1970, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Καλούγκα για να συμπαρασταθεί στη δίκη των αντιφρονούντων Boris Weil και R. Pimenova, συνάντησε την Elena Bonner (Έλενα Μπονέρ), την οποία παντρεύτηκε δυο χρόνια αργότερα.

Στις 29 Αυγούστου 1973, η εφημερίδα Pravda δημοσίευσε μια επιστολή από μέλη της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ που καταδίκαζε τις δραστηριότητες του Andrei Sakharov  ("Επιστολή από 40 Ακαδημαϊκούς"). 
Στις 31 Αυγούστου 1973, η εφημερίδα Pravda δημοσίευσε μια "επιστολή συγγραφέων" που καταδίκαζε τους Ζαχάροφ και Σολζενίτσιν.

Σ' αυτήν την πολυκατοικία στο Γκόρκι (Νίζνι
Νόβγκοροντ) βρισκόταν το διαμέρισμα του
Andrei Sakharov.

Το 1975, έγραψε το βιβλίο "Για τη χώρα και τον κόσμο". Την ίδια χρονιά του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, για τη διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Σοβιετική Ένωση. Το βραβείο παρέλαβε η σύζυγός του Elena Bonner, αφού για τον ίδιο ίσχυε απαγόρευση εξόδου από τη χώρα και αυτή ήταν που εκφώνησε την ομιλία για την αποδοχή του βραβείου. 

Αφού έλαβε το βραβείο Νόμπελ, ο Ζαχάροφ συνέχισε να εργάζεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να κάνει δηλώσεις μέσω δυτικών ανταποκριτών στη Μόσχα. Τον Δεκέμβριο του 1979 και τον Ιανουάριο του 1980 εξέδωσε μια σειρά δηλώσεων κατά της εισόδου των σοβιετικών στρατευμάτων στο Αφγανιστάν, οι οποίες εκτυπώθηκαν σε δημοσιεύματα δυτικών εφημερίδων. 

Στις 22 Ιανουαρίου 1980 ο Αντρέι Ζαχάροφ συνελήφθη στην εργασία του και στη συνέχεια, μαζί με τη σύζυγό του Έλενα Μπονέρ, εξορίστηκε στην πόλη Γκόρκι (σήμερα Νίζνι Νόβγκοροντ), μια πόλη στην οποία τότε απαγορευόταν η επίσκεψη αλλοδαπών πολιτών.
Ο ίδιος ο Ζαχάροφ συνέδεσε την εξορία του με τις ενέργειές του κατά της εισόδου των σοβιετικών στρατευμάτων στο Αφγανιστάν. 

Elena Bonner και Andrei Sakharov στο σπίτι τους στη Μόσχα,
μια μέρα μετά την επιστροφή τους από το Γκόρκι (24/12/1986).

Νωρίτερα, στις 8 Ιανουαρίου 1980, με διάταγμα του Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, είχαν αφαιρεθεί από τον Ζαχάροφ οι τίτλοι για τις τρεις φορές "Ήρωας της Σοσιαλιστικής Εργασίας" (1953, 1956, 1962) όπως και όλα τα κρατικά βραβεία που του είχαν δοθεί μέχρι τότε. Επίσης, με διάταγμα του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ του αφαίρεσαν τους τίτλους του βραβείου Στάλιν (1953) και του βραβείου Λένιν (1956) (ο τίτλος του μέλους της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ δεν αφαιρέθηκε). 
Τα επόμενα χρόνια o Ζαχάροφ κατέφυγε σε 3 πολυήμερες απεργίες πείνας (1981 - 17 ημέρες, 1984 - 26 ημέρες, 1985 - 176 ημέρες, με αναγκαστική σίτιση το μεγαλύτερο διάστημα).  Η τελευταία φορά ήταν για να εξασφαλιστεί ιατρική περίθαλψη στην σύζυγό του Έλενα, η οποία τελικά το 1985 πήρε άδεια να εγκαταλείψει τη Σοβιετική Ένωση για να κάνει καρδιοχειρουργική επέμβαση.

Ο Sakharov στη σειρά γραμματοσήμων της ΕΣΣΔ
για τους σοβιετικούς νομπελίστες (14 Μαΐου 1991).

Σύμφωνα με τον Arkady Volsky (πολιτικό πρόσωπο), την εποχή που ήταν Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ ο Yuri  Andropov (Γιούρι Αντρόποφ) ήθελε να διακόψει την εξορία του Ζαχάροφ. Όπως δήλωσε ο Volsky: "Ο Yuri Vladimirovich (εννοεί τον Γιούρι Αντρόποφ) ήταν έτοιμος να απελευθερώσει τον Ζαχάροφ από το Γκόρκι, υπό την προϋπόθεση ότι θα υπέγραφε μια δήλωση και το ζήτησε ... Αλλά ο Sakharov αρνήθηκε".

Όταν ο Mikhail Gorbachev (Μιχαήλ Γκορμπατσόφ) ανέλαβε την εξουσία, το ζεύγος Ζαχάροφ - Μπονέρ απελευθερώθηκε και στις 23 Δεκεμβρίου 1986 επέστρεψαν στη Μόσχα.

Ο Andrei Sakharov επισκέπτεται το CERN  τον Ιούλιο 1989.

Μετά την επιστροφή του, ο Ζαχάροφ συνέχισε να εργάζεται στο Ινστιτούτο Φυσικής Lebedev ως επικεφαλής ερευνητής.
Τον Νοέμβριο - Δεκέμβριο του 1988, ο Ζαχάροφ έκανε το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό.
Τον Μάρτιο 1989 εξελέγη μέλος του Κογκρέσου των Λαϊκών Αντιπροσώπων των Λαών της ΕΣΣΔ.

Στις 14 Δεκεμβρίου 1989, στις 3 μμ, ο Αντρέι Ζαχάροφ έκανε την τελευταία του ομιλία  στο Κρεμλίνο.
Το βράδυ της 14ης Δεκεμβρίου 1989, η Έλενα βρήκε τον σύζυγό της νεκρό στο πάτωμα του υπνοδωματίου τους, στο διαμέρισμα της οδού Chkalova. Η αυτοψία έδειξε ότι ο θάνατος, σε ηλικία μόλις 68 ετών, οφειλόταν σε αρρυθμία που προκλήθηκε από την μυοκαρδιοπάθεια που έπασχε.

O Αντρέι Ζαχάροφ θάφτηκε στο νεκροταφείο Vostryakovskoye της Μόσχας.

Ο Sakharov στο σπίτι του τη χρονιά του θανάτου του, 1989.

Το 1974, σ' ένα άρθρο του στο περιοδικό "Saturday Review" με τίτλο "Ειρήνη σε μισό αιώνα", ο Ζαχάροφ έγραφε:

"... Στο μέλλον, ίσως αργότερα από 50 χρόνια, προβλέπω τη δημιουργία ενός παγκόσμιου συστήματος πληροφοριών (VIS), το οποίο θα θέτει στη διάθεση του καθενός, ανά πάσα στιγμή, το περιεχόμενο οποιουδήποτε βιβλίου έχει δημοσιευτεί κάποτε και οπουδήποτε, το περιεχόμενο οποιουδήποτε άρθρου. Το VIS πρέπει να περιλαμβάνει μεμονωμένες μικροκατασκευές με πομπούς και δέκτες, κέντρα ελέγχου που να ελέγχουν τη ροή των πληροφοριών, κανάλια επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων χιλιάδων τεχνητών δορυφόρων επικοινωνιών, καλωδιακών και λέιζερ γραμμών. Ακόμη και η μερική εφαρμογή του VIS θα επηρεάσει σημαντικά τη ζωή κάθε ατόμου, τον ελεύθερο χρόνο του, την πνευματική και καλλιτεχνική του ανάπτυξη. Σε αντίθεση με την τηλεόραση, η οποία αποτελεί την κύρια πηγή πληροφοριών για πολλούς συγχρόνους."
Το όραμα του Ζαχάροφ από το 1974 για τη δημιουργία του VIS, θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει προχωρήσει με τη δημιουργία του Διαδικτύου πολύ γρηγορότερα από τα 50 χρόνια που εκείνος προέβλεπε.

Η επιτάφια πλάκα για τον Andrei Sakharov
στο νεκροταφείο Vostryakovo της Μόσχας.

Σύμφωνα με δημοσίευμα, μετά από δημοσκοπήσεις εφημερίδων και κοινωνιολογικές έρευνες στη Ρωσία το 2000, ο Αντρέι Ζαχάροφ ήταν μεταξύ των 10 πιο σημαντικών ατόμων του 20ου αιώνα στη Ρωσία (μαζί με τους Λένιν, Στάλιν, Γκορμπατσόφ, Μπρέζνιεφ, Ζούκοφ, Γκαγκάριν, Korolev, Vysotsky και Σολζενίτσιν).

Το 1979, o αστεροειδής "1979 Sakharov" πήρε το όνομά του προς τιμή του Αντρέι Ζαχάροφ.

Το 1988, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θέσπισε το "Βραβείο Sakharov για την Ελευθερία της Σκέψης" που είναι το πλέον σημαντικό βραβείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Το 2006, η Αμερικανική Ένωση Φυσικής (APS) καθιέρωσε βραβείο που δίνεται κάθε δύο χρόνια προς τιμή του Andrei Sakharov "για την αναγνώριση διακεκριμένων πρωτοβουλιών επιστημόνων στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων".
Η μνήμη για το έργο του Αντρέι Ζαχάροφ έχει τιμηθεί από πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο.

Τοιχογραφία με τον Andrei Sakharov στο πρώην
 τοίχος του Βερολίνου. Στο κάτω μέρος γράφει: 
"Σ' ευχαριστούμε Αντρέι Ζαχάροφ".

• Ένα βίντεο για τον Andrei Sakharov (από τη ΝΕΤ, με ελληνικούς υπότιτλους, 8:55).

• Γαλλικό βίντεο με τίτλο "Un Homme Libre Andrei Sakharov" αφιερωμένο στον Andrei Sakharov, με αγγλικούς υπότιτλους (1:36:05).

• Το φιλμ "SAKHAROV" με την Glenda Jackson και τον Jason Rombards (1:58:25).

• Τα αρχεία Sakharov.

Το Κέντρο Sakharov στη Μόσχα.

• Τα αρχεία Andrei Sakharov στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Harvard.

• Το Ίδρυμα Andrei Sakharov στη Μόσχα και τα αρχεία του.

• Το Κέντρο Sakharov στη Μόσχα.

• Andrei Sakharov Museum and Community Center for “Peace, Prosperity, and Human Rights".

• Το Μουσείο Sakharov στο Νίζνι Νόβγκοροντ.

• Φωτογραφικό αρχείο για τον Andrei Sakharov.

Πηγή: Today in Science History,  WIKIPEDIA