Σαν σήμερα ... 2003, πέθανε ο "πατέρας της υδρογονοβόμβας" Edward Teller.

Edward Teller

Σαν σήμερα, στις 9 Σεπτεμβρίου 2003, πέθανε στο Stanford της Καλιφόρνιας ο πυρηνικός φυσικός Edward Teller, που έμεινε γνωστός και ως "ο πατέρας της βόμβας υδρογόνου" (αν και ο ίδιος υποστήριζε ότι ποτέ δεν διεκδίκησε αυτό τον τίτλο).

Γεννήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 1908 στη Βουδαπέστη της τότε Αυστροουγγαρίας με το όνομα Ede Teller (μετέπειτα στις ΗΠΑ έγινε Edward). Γονείς του ήταν ο δικηγόρος Miksa (Max) Teller και η Γερμανίδα πιανίστα Ilona Teller.

Ο Τέλερ ήταν από τα παιδιά που άργησαν να μιλήσουν (μίλησε μετά τα 3 χρόνια καταφέρνοντας να φτιάχνει κατευθείαν προτάσεις), αλλά είχε ιδιαίτερη ικανότητα να κάνει με το μυαλό του υπολογισμούς με μεγάλους αριθμούς. 

Μαθήτευσε σε ιδιωτικά σχολεία της Βουδαπέστης, αλλά η διάλυση της Αυστροουγγαρίας μετά τον Α' Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο προκάλεσε πολιτικές αναταραχές που επηρέασαν έντονα τον νεαρό Έντε.

Ο Έντε Τέλερ σε νεαρή ηλικία.

Το 1926  αναγκάστηκε να φύγει από τη Βουδαπέστη για να σπουδάσει στη Γερμανία, γιατί υπήρχαν περιορισμοί (numerus clausus) στον αριθμό των εβραϊκής καταγωγής φοιτητών που γράφονταν σε πανεπιστήμια της Ουγγαρίας.

Ξεκίνησε για να σπουδάσει χημικός μηχανικός στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης, αλλά το 1928 πήρε μεταγραφή για το Πανεπιστήμιο του Μονάχου θέλοντας να συνεχίσει σπουδές στην κβαντική φυσική. Στο Μόναχο είχε ένα τροχαίο ατύχημα που τον υποχρέωσε στην υπόλοιπη ζωή του να φορά προσθετικό μέλος στο δεξί του πόδι.

Το 1930 πήρε το διδακτορικό του στην κβαντική φυσική από το Πανεπιστήμιο της Λειψίας, υπό την επίβλεψη του Werner Heisenberg. Εκείνη τη χρονιά γνωρίστηκε με τους μετέπειτα διάσημους Ρώσους φυσικούς George Gamow και Lev Landau. Επίσης, η φιλία του με τον Τσέχο φυσικό George Placzek τον οδήγησε στη γνωριμία του με τον Enrico Fermi στη Ρώμη το 1932, που αποτέλεσε την αρχή της γνωριμίας του με την πυρηνική φυσική.

Ο Έντουαρντ Τέλερ στο Γκέτινγκεν όταν
εργαζόταν εκεί ως ερευνητής (1931-33).

Το 1930 ο Τέλερ μετακινήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, όπου η παρουσία των Max Born και James Franck το είχε κάνει σπουδαίο ερευνητικό κέντρο στην κβαντική φυσική. Τον Ιανουάριο 1933, βλέποντας ότι η Γερμανία γινόταν επικίνδυνη για τους εβραίους λόγω των ναζί, μετακινήθηκε για λίγο στην Αγγλία και από εκεί για ένα χρόνο στην Κοπεγχάγη όπου εργάσθηκε δίπλα στο Niels Bohr. Τον Φεβρουάριο 1934 παντρεύτηκε την φίλη του από παλιά Augusta Maria "Mici" Harkanyi και τον Σεπτέμβριο 1934 επέστρεψε στην Αγγλία.

Από την ταυτότητα του Τέλερ για το πρόγραμμα Manhattan.

Το 1935 ο Τέλερ προσκλήθηκε στις ΗΠΑ κι έγινε καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο George Washington της Ουάσιγκτον. Εκεί συνεργάστηκε μέχρι το 1941 με τον Gamow ασχολούμενος με τα πεδία της κβαντικής και πυρηνικής φυσικής.

Το 1941 πήρε την Αμερικάνικη υπηκοότητα και το ενδιαφέρον του στράφηκε στην πυρηνική σύντηξη και πυρηνική σχάση. 

Ίσως η πιο σημαντική συμβολή του Τέλερ μέχρι τότε να ήταν η διαλεύκανση το 1939 του φαινομένου Jahn-Teller που περιγράφει τη γεωμετρική παραμόρφωση που υφίστανται νέφη ηλεκτρονίων κάτω από ορισμένες συνθήκες. Επίσης, το 1938 συμμετείχε στη διατύπωση της θεωρίας BET (Brunauer-Emmett-Teller).

Το εξώφυλλο του περιοδικού TIME αφιερωμένο στον
Έντουαρντ Τέλερ (18 Νοεμβρίου 1957).

Το 1942, μετά από πρόσκληση του Robert Oppenheimer, ξεκίνησε να εργάζεται για το Πρόγραμμα Μανχάταν (πυρηνικό πρόγραμμα των ΗΠΑ) στην αρχή συνεργαζόμενος με τον Leo Szilard στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και μετά, το 1943 στο Λος Άλαμος, ως επικεφαλής ομάδας στο τμήμα της Θεωρητικής Φυσικής. Όμως, η επιμονή του για την προώθηση κατασκευής της βόμβας Υδρογόνου τον έφερε σε αντιπαράθεση με τους άλλους επιστήμονες, ιδιαίτερα με τον επικεφαλής του τμήματος Hans Bethe. 

Το 1946 ο Τέλερ έφυγε από το Λος Άλαμος και επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Όταν τον Αύγουστο 1949 η Σοβιετική Ένωση έκανε την πρώτη δοκιμή ενός νέου ατομικού όπλου, ο Τέλερ προσπάθησε να πείσει για την ανάγκη κατασκευής της βόμβας Υδρογόνου. Το 1950 επέστρεψε στο Λος Άλαμος για να εργαστεί σ' αυτό το πρόγραμμα. 

Τον Μάρτιο 1951, αυτός με τον μαθηματικό Stanislaw Ulam πρότειναν ένα καινούριο σχέδιο για την κατασκευή της βόμβας Υδρογόνου, που θα μπορούσε να δουλέψει. Όμως, το 1952 αποχώρησε πάλι από το Λος Άλαμος, επειδή δεν επελέγη επικεφαλής του προγράμματος. Σύντομα βρέθηκε στο Lawrence Livermore National Laboratory που μόλις είχε δημιουργηθεί στην Καλιφόρνια και αποτέλεσε ένα αντίπαλο εργαστήριο σ' αυτό του Λος Άλαμος, για την έρευνα στα πυρηνικά όπλα.

Ο Έντουαρντ Τέλερ στο γραφείο του κρατώντας στα χέρια του ένα
λογαριθμικό κανόνα (για τους "γηραιότερους", το κομπιουτεράκι
των πανεπιστημιακών χρόνων). 

Την 1η Νοεμβρίου 1952, ευρισκόμενος στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, είχε την ικανοποίηση, παρατηρώντας τη βελόνα ενός σεισμογράφου, να διαπιστώσει την επιτυχημένη δοκιμαστική έκρηξη μιας βόμβας υδρογόνου χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από αυτόν, στην ατόλη Enewetak (Ενεουέτακ) των νήσων Μάρσαλ, στον Ειρηνικό ωκεανό στα πλαίσια εφαρμογής του προγράμματος Operation Ivy.

Πρακτικά αυτό σήμαινε ότι η αμερικάνικη κυβέρνηση προχωρούσε στην εφαρμογή του σχεδίου Τέλερ-Ούλαμ που είχε προτείνει ο Τέλερ, για την κατασκευή μιας βόμβας πιο ισχυρής κατά 500 φορές από αυτή που είχε πέσει στη Χιροσίμα και προφανώς περισσότερο καταστροφικής, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με την σοβιετική πλευρά.

Η βόμβα συνολικά έφθασε να ζυγίζει περίπου 74 τόνους. Η έκρηξη δημιούργησε ένα νέφος με διάμετρο περίπου 3 χιλιόμετρα, το οποίο έφθασε σε ύψος 17 χιλιομέτρων μέσα σε 90 δευτερόλεπτα και συνέχισε να ανεβαίνει έως τα 33 χιλιόμετρα, ενώ απλώθηκε σε ακτίνα 80 χιλιομέτρων. Δημιουργήθηκε ένας κρατήρας με διάμετρο 1,9 χιλιόμετρα και βάθος 50 μέτρα. Δημιούργησε κύματα ύψους 6 μέτρων που σάρωσαν κάθε υποψία βλάστησης στα κοντινά κοραλλιογενή νησιά, ενώ θραύσματα από ραδιενεργά πλέον κοράλλια έπεφταν επάνω σε παραπλέοντα πλοία. 

Ο Τέλερ διδάσκοντας στις 22 Μαΐου 1968.

Το 1954 ο Τέλερ, μόνον αυτός από την επιστημονική κοινότητα, κατέθεσε ενάντια στον Οπενχάιμερ στην περίφημη υπόθεση "Oppenheimer security hearing" ("ακρόαση ασφαλείας Οπενχάιμερ") στο τέλος της οποίας ο Οπενχάιμερ έχασε το "επίπεδο ασφαλείας" που είχε και απομακρύνθηκε από το αμερικανικό πυρηνικό πρόγραμμα. 

Μετά την κατάθεσή του κατά του Οπενχάιμερ, ο Τέλερ απομονώθηκε από τη μεγάλη πλειοψηφία των συναδέλφων του, αλλά εξακολούθησε να χαίρει εκτίμησης από κυβερνητικούς και στρατιωτικούς κύκλους των ΗΠΑ.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρήγκαν (αρισ.) βραβεύει τον Έντουαρντ Τέλερ
με το Εθνικό Μετάλιο των Επιστημών στο Λευκό Οίκο το 1983.

Συνέχισε να εργάζεται ως Διευθυντής του Livermore Laboratory μέχρι το 1960, οπότε μετακινήθηκε στο Berkeley, εργαζόμενος ως καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και στο Εργαστήριο Διαστημικών Επιστημών (Space Sciences Laboratory - SSL) που δημιούργησε.

Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 εργάστηκε δραστήρια ενάντια στην απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών.  

Το 1975 συνταξιοδοτήθηκε από το πανεπιστήμιο του Berkeley και από το Εργαστήριο  SSL και του απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος του Διευθυντή Emeritus από το Livermore Laboratory.

Μετά την αλλαγή του καθεστώτος το 1989 στην Ουγγαρία, επέστρεψε εκεί αρκετές φορές κι ενδιαφέρθηκε για τις πολιτικές αλλαγές που συνέβαιναν στη χώρα.

Το εξώφυλλο της αυτοβιογραφίας του Έντουαρντ Τέλερ.

Στη διάρκεια της ζωής του ο Τέλερ τιμήθηκε με πολλά επιστημονικά και κυβερνητικά βραβεία. 

Το 2001 δημοσίευσε τα απομνημονεύματά του μέσα από το βιβλίο με τίτλο "Memoirs: A Twentieth-Century Journey in Science and Politics" ("Αναμνήσεις: Ένα Ταξίδι στην Επιστήμη και την Πολιτική του Εικοστού Αιώνα").

Ο Έντουαρντ Τέλερ πέθανε σε ηλικία 95 ετών, δύο ημέρες μετά από καρδιακή προσβολή που είχε υποστεί. 

Η τελευταία του εργασία με τον Ralph Moir δημοσιεύθηκε μετά το θάνατό του, το 2005 και είχε ως θέμα την κατασκευή αντιδραστήρα υγρού φθοριούχου θορίου. 

Φιλμ που δείχνει την έκρηξη της βόμβας υδρογόνου στην ατόλη Enewetak την 1η Νοεμβρίου 1952 (αγγλικά, 1:15).

Φιλμ που δείχνει την προετοιμασία του σχεδίου Operation Ivy (αγγλικά, 27:33).

Ο Έντουαρντ Τέλερ διατυπώνει τις απόψεις του στο κανάλι CUNY TV, σε συνέντευξή του  στον James Day για την τηλεοπτική εκπομπή "Day at Night" (αγγλικά, 28:38).

Πηγή: Today in Science History