Σαν σήμερα... 1878, γεννήθηκε η φυσικός Lise Meitner.

Lise Meitner
(από idw, φωτό της Lotte Meitner-Graf)

Σαν σήμερα, στις 7 Νοεμβρίου 1878, γεννήθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας η Lise Meitner (Λίζε Μάιτνερ), που ανακάλυψε το στοιχείο Πρωτακτίνιο και μαζί με τον συνεργάτη της Otto Hahn (Όττο Χαν) ανακάλυψαν την πυρηνική σχάση βαρέων πυρήνων (χημικών στοιχείων). Η συμβολή της στην εξέλιξη της πυρηνικής φυσικής ήταν σημαντική και είχε την ικανότητα να σημειώσει πολλές πρωτιές.

Η Λίζε ήταν το τρίτο από τα 8 παιδιά του ευκατάστατου δικηγόρου και πολύ καλού σκακιστή Philipp Meitner και της Hedwig Skovran. Η οικογένεια ήταν εβραϊκής καταγωγής, αλλά η θρησκεία δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στο μεγάλωμα των παιδιών. Η Λίζε βαπτίστηκε ως προτεστάντης το 1908, όταν πλέον ήταν ενήλικη. Όλα τα παιδιά της οικογένειας, περιλαμβανομένων των 5 κοριτσιών, είχαν πάρει τη βασική εκπαίδευση. Εκείνη την εποχή στην Αυστρία η εκπαίδευση των κοριτσιών σταματούσε στα 14 χρόνια. Μόλις το 1897 επετράπη στις κοπέλες να σπουδάζουν στο πανεπιστήμιο.

Από νωρίς η μητέρα της Λίζε καλλιέργησε την αγάπη για τη μουσική στην κόρη της, η οποία έδειξε από την παιδική της ηλικία την ισχυρή της κλίση προς τα Μαθηματικά και τη Φυσική. Διαβάζοντας την βιογραφία της Μαρί Κιουρί, αποφάσισε ότι ήθελε και αυτή να γίνει φυσικός και να ασχοληθεί με την ραδιενεργό ακτινοβολία. 

Η Λίζε Μάιτνερ σε νεαρή ηλικία.
(National Atomic Testing Museum)

Παρά το ότι η εκπαίδευση στην Αυστρία εκείνη την εποχή δεν προετοίμαζε κορίτσια για το πανεπιστήμιο, οι γονείς της προσέλαβαν κατ' οίκον εκπαιδευτικούς και τον Οκτώβριο του 1901 η Λίζε έγινε δεκτή στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου είχε καθηγητή τον Ludwig Boltzmann (Λούντβιχ Μπόλτσμαν).

Το 1905 αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο με διδακτορικό στη Φυσική. Η διδακτορική της εργασία με τίτλο "Prüfung einer Formel Maxwells" ("Απόδειξη του τύπου του Μάξγουελ") έγινε δεκτή στις 28 Νοεμβρίου 1905 και είχε την επίβλεψη των Franz S. Exner και Hans Benndorf.  Ήταν μόλις το δεύτερο διδακτορικό στη Φυσική που απένειμε το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο σε γυναίκα. Το πρώτο διδακτορικό είχε δοθεί το 1903 στην Olga Steindler.

Η πρώτη επαγγελματική προοπτική που ανοιγόταν στη Μάιτνερ ήταν να διδάξει σε σχολείο κοριτσιών, κάτι που δεν την ενθουσίαζε, αφού η αγάπη της ήταν η εργαστηριακή έρευνα. Ξεκίνησε την πρώτη εργαστηριακή συνεργασία με τον Stefan Meyer πάνω στη ραδιενέργεια, ένα ερευνητικό πεδίο όπου ο Meyer είχε πρωτοστατήσει. Αφού δημοσίευσε κάποιες εργασίες στο περιοδικό Physikalische Zeitschrift, αποφάσισε να μετακομίσει για λίγο καιρό στο Βερολίνο, μια περίοδο που τελικά κράτησε 31 χρόνια. 

Η Μάιτνερ σε ομιλία της στο Καθολικό Πανεπιστήμιο
της Αμερικής (Ουάσιγκτον), το 1946.  

Το 1907, με την οικονομική και ψυχολογική υποστήριξη του πατέρα της, έφτασε στο Βερολίνο θέλοντας να παρακολουθήσει τα μαθήματα που παρέδιδε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ο Max Planck (Μαξ Πλανκ). Στο Βερολίνο η Μάιτνερ ανακάλυψε ότι η φοίτηση των γυναικών δεν επιτρεπόταν στα πανεπιστήμια της Πρωσίας. Έτσι, πλησίασε τον Πλανκ ζητώντας του να μπορεί να παρακολουθήσει τις διαλέξεις του. Παρά το ότι ο Πλανκ δεν ήταν υπέρ της εισόδου των γυναικών στο πανεπιστήμιο, δέχτηκε η Λίζε να εργαστεί στο εργαστήριο ραδιενέργειας. Εκεί συνάντησε τον χημικό Όττο Χαν, ο οποίος είχε συνεργαστεί για ένα χρόνο με τον Ernest Rutherford (Έρνεστ Ράδερφορντ) στον Καναδά. Ο Χαν έγινε για τη Μάιτνερ ο σημαντικότερος συνεργάτης και στενός της φίλος. Στις κοινές τους έρευνες η Μάιτνερ ήταν η φυσικός και ο Χαν ο χημικός. Παρά το γεγονός ότι η Μάιτνερ δεν πληρωνόταν για την εργασία της (επειδή ήταν γυναίκα), αυτό δεν της μείωνε τον ενθουσιασμό για την εργαστηριακή έρευνα στον τομέα που αγαπούσε. 

Η συνεργασία με τον Χαν κατέληξε, μεταξύ άλλων, στην ανακάλυψη του στοιχείου πρωτακτίνιο το 1917. Για την ανακάλυψη αυτή τιμήθηκε με το "Μετάλλιο Λάιμπνιτς" από την Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου.

Οι δύο συνεργάτες Ότο Χαν και Λίζε Μάιτνερ στο εργαστήριο
του Ινστιτούτου Emil Fischer, στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Διακρίνονται τα ηλεκτροσκόπια που χρησιμοποιούνταν
για την μέτρηση των α και β ακτινοβολιών.
(Max-Planck-Gesellschaft Archives, Berlin)

Η συνεργασία Χαν - Μάιτνερ είχε ξεκινήσει με πολλά εμπόδια. Το πανεπιστήμιο δεν επέτρεπε σε γυναίκες να καταλαμβάνουν επίσημες θέσεις και οι δύο συνεργάτες αναγκάστηκαν να εργάζονται σε ένα διασκευασμένο ξυλουργείο στο υπόγειο του πανεπιστημίου (1907 - 1912). Το 1912 η ομάδα τους μεταφέρθηκε στο νέο ίδρυμα Kaiser Wilhelm Gesellschaft, όπου επικεφαλής του τμήματος Φυσικοχημείας ήταν ο Fritz Haber (Φριτς Χάμπερ). Ο Χαν ανέλαβε το ίδρυμα ραδιοακτινοβολίας. Πολύ αργότερα, το 1918, η Μάιτνερ ανέλαβε το τμήμα φυσικής ραδιοακτινοβολίας στο ίδιο ίδρυμα.

Με το τέλος του 1ου παγκοσμίου πολέμου που τους είχε χωρίσει, η συνεργασία των δύο συνεχίστηκε. Αργότερα, το 1929, στην ομάδα προστέθηκε και ο Fritz Strassmann (Φριτς Στράσμαν). 

Η Λίζε Μάιτνερ περίπου το 1930. Σε όλη της
τη ζωή υπήρξε μανιώδης καπνίστρια.
(Max-Planck-Gesellschaft Archives, Berlin)

Το 1926 η Μάιτνερ έγινε η πρώτη γυναίκα στη Γερμανία που ανέλαβε έδρα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. 

Το 1933, όταν οι ναζί κατέλαβαν την εξουσία, σχεδόν όλοι οι συνεργάτες της Μάιτνερ, έχοντας εβραϊκή καταγωγή, αναγκάστηκαν να παραιτηθούν ή να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους και να διαφύγουν στο εξωτερικό. Η Μάιτνερ, επίσης εβραϊκής καταγωγής, προστατεύτηκε αρχικά από την αυστριακή της υπηκοότητα.

Το 1935 ως επικεφαλής του τμήματος Φυσικής του Ινστιτούτου Kaiser Wilhelm στο Βερολίνο μαζί με τον Ότο Χαν που ήταν διευθυντής του Ινστιτούτου ανέλαβαν το ερευνητικό πρόγραμμα "transuranium research" ("έρευνα υπερουράνιων"). Η έρευνα αυτή είχε ένα απρόσμενο αποτέλεσμα: την ανακάλυψη της πυρηνικής σχάσης βαρέων πυρήνων.

Αυτό συνέβη το Δεκέμβριο του 1938, 6 μήνες μετά την διαφυγή της Μάιτνερ από το Βερολίνο στη Στοκχόλμη, μέσω Ολλανδίας. Στη Στοκχόλμη κατέλαβε μια θέση στο εργαστήριο του Manne Siegbahn (Μάνε Ζίγκμπαν), κατόχου του νόμπελ Φυσικής 1924, παρά την αντιπάθεια του Σουηδού επιστήμονα στις γυναίκες επιστήμονες. Εκεί συνδέθηκε με τον Niels Bohr (Νιλς Μπορ), που ταξίδευε συχνά από την Κοπεγχάγη, ενώ διατήρησε τις επαφές της με τους Γερμανούς συναδέλφους της δι' αλληλογραφίας.

Διάσπαση του πυρήνα ²³⁵U.

Το 1939 οι Χαν και Στράσμαν ανακάλυψαν ότι η ακτινοβολία που εκπεμπόταν από τους πυρήνες ουρανίου όταν βομβαρδίζονταν με νετρόνια ήταν πυρήνες βαρίου, λανθανίου και άλλων στοιχείων.  Σχεδόν αμέσως η Μάιτνερ και ο Otto Frisch (Οτο Φρις), που ήταν ανηψιός της και την είχε επισκεφτεί στη Σουηδία για να περάσει μαζί της τα Χριστούγεννα, ανακοίνωσαν ότι το ατομικό μοντέλο, που είχε προτείνει ο Μπορ λίγο νωρίτερα, ερμήνευε θεωρητικά και ποσοτικά τις εκπομπές που ανακοίνωσαν οι Χαν και Στράσμαν. Υπέδειξαν ότι οι πυρήνες ουρανίου, όταν βομβαρδιστούν με νετρόνια διασπώνται σχεδόν στη μέση και απέδειξαν ότι από το γεγονός αυτό έπρεπε να εκλύεται μεγάλη ποσότητα ενέργειας. Ονόμασαν τη διαδικασία αυτή "πυρηνική διάσπαση". Η Μάιτνερ ήταν η πρώτη που αντιλήφθηκε ότι η διάσημη εξίσωση του Einstein  (Αϊνστάιν) E = mc2  ήταν αυτή που εξηγούσε τα τρομακτικά ποσά ενέργειας που απελευθέρωνε η πυρηνική διάσπαση. Ο Χαν διαφωνούσε με την άποψη αυτή, ισχυριζόμενος ότι επρόκειτο για χημική ενέργεια.

Ο Χαν και ο Στράσμαν δημοσίευσαν την εργασία τους στο περιοδικό Naturwissenschaften, ενώ η  Μέιτνερ και ο Φρις στο περιοδικό Nature λίγες εβδομάδες αργότερα.

1966, το Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ βραβεύει με το βραβείο Φέρμι
τους Χαν, Μάιτνερ και Στράσμαν, στην προσπάθειά του να "απαλύνει"
τον αποκλεισμό της Μάιτνερ από το βραβείο Νόμπελ. 

Η Μάιτνερ με την εργασία της αναγνώρισε την δυνατότητα μιας αλυσιδωτής αντίδρασης ως βάση για την παραγωγή τεράστιων ποσοτήτων ενέργειας. Αυτή η επισήμανση, ωστόσο, ηλέκτρισε την επιστημονική κοινότητα, καθώς ήδη είχε ξεσπάσει ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος και η επιστημονική γνώση ήταν σε γερμανικά χέρια. Οι Leo Szilard (Λίο Ζίλαρντ), Eugene Wigner (Γιουτζίν Βίγκνερ)  και Edward Teller (Έντουαρντ Τέλερ) έπεισαν τον Αϊνστάιν να συντάξει επιστολή προς τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Φράνκλιν Ρούζβελτ με την οποία του εφιστούσε την προσοχή επί του γεγονότος. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν είχε σε μεγάλη εκτίμηση την Μάιτνερ, την οποία αποκαλούσε "η μικρή μας Μαρί Κιουρί". Η επιστολή του Αϊνστάιν αποτέλεσε το έναυσμα για τη δημιουργία του Σχεδίου Μανχάταν μερικά χρόνια αργότερα. Η Μάιτνερ, ωστόσο, αρνήθηκε να συμμετάσχει στην ερευνητική ομάδα που δημιουργήθηκε στο Λος Άλαμος λέγοντας "εγώ δεν έχω καμιά σχέση με βόμβες!". Όταν η βόμβα χρησιμοποιήθηκε, η Μάιτνερ δήλωσε ότι η έκρηξη της Χιροσίμα την εξέπληξε ως μη αναμενόμενη και εξέφρασε τη λύπη της για την ανάγκη δημιουργίας μιας παρόμοιας βόμβας.

Η Μάιτνερ (δεξιά) με την Αυστριακή φυσικό Berta Karlik.

Μεταπολεμικά, η Μάιτνερ επέπληξε τόσο τον Χαν, στον οποίο είχε απονεμηθεί το βραβείο Νόμπελ Χημείας το 1944, όσο και όλους τους Γερμανούς επιστήμονες που δεν αντιτέθηκαν στο καθεστώς του Χίτλερ. Ο Χαν, ωστόσο, στα απομνημονεύματά του έγραψε ότι αυτός και η Μάιτνερ παρέμειναν φίλοι για πάντα, ενώ εξέφρασε την έκπληξή του όταν έμαθε ότι οι ανακαλύψεις του ήταν αυτές που τελικά οδήγησαν στην κατασκευή της ατομικής βόμβας. Η ίδια η Μάιτνερ δεν τιμήθηκε με το Νόμπελ, για αδιευκρίνιστους λόγους, ενώ αναφέρθηκε ως "βοηθός του Χαν", με τον οποίο υπήρξαν ισότιμοι συνεργάτες για περισσότερα από 30 χρόνια.

Η Λίζε Μάιτνερ, τον Απρίλιο του 1959, με τις φοιτήτριές της 
Sue Jones Swisher, Rosalie Hoyt και Danna Pearson McDonough,
όταν δίδασκε στο Κολέγιο Bryn Mawr, στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ.
(από τον ιστότοπο the world)

Το 1949 η Μάιτνερ απέκτησε τη σουηδική υπηκοότητα και το ίδιο έτος της απονεμήθηκε το Βραβείο του ιδρύματος Μαξ Πλανκ.

Το 1960 μετακόμισε στην Αγγλία για να βρίσκεται κοντά στον ανηψιό της Όττο Φρις, ο οποίος είχε τοποθετηθεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. 

Τον Σεπτέμβριο του 1966 της απονεμήθηκε το Βραβείο "Ενρίκο Φέρμι" της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (μαζί με τους Χαν και Στράσμαν). Ήταν η πρώτη γυναίκα στην οποία δινόταν αυτό το βραβείο. Οι Χαν και Στράσμαν παρέλαβαν το βραβείο τους αυτοπροσώπως, κάτι που δεν μπόρεσε να κάνει η Μάιτνερ επειδή ήταν άρρωστη. Αργότερα, στις 23 Οκτωβρίου 1966, ο Glenn Seaborg της παρέδωσε το βραβείο στο σπίτι του Max Perutz στο Κέμπριτζ.

Το εξώφυλλο της βιογραφίας της Λίζε Μάιτνερ
από την Ruth Lewin Sime. 

Η Λίζε Μάιτνερ απεβίωσε στον ύπνο της στις 27 Οκτωβρίου 1968, λίγες μέρες πριν εορτάσει τα 90ά της γενέθλια. Σύμφωνα με την επιθυμία της τάφηκε στο Bramley, στην περιοχή του Hampshire, στον ιερό ναό του St James. Στην επιτάφια πλάκα είναι χαραγμένη  η επιγραφή, "Λίζε Μάϊτνερ: μια Φυσικός που δεν έχασε ποτέ την ανθρωπιά της".

Η Μάιτνερ δεν είχε πληροφορηθεί ότι ο Ότο Χαν είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα, στις 28 Ιουλίου 1968, γιατί η οικογένειά της δεν ήθελε να την στεναχωρήσει με μια τέτοια πληροφορία.

Το 1997, το στοιχείο με ατομικό αριθμό 109 ονομάστηκε Μeitnerium (Μαϊτνέριο) (Mt) προς τιμή της Μάιτνερ. Είναι η μοναδική γυναίκα επιστήμονας που έχει δώσει το όνομά της σε χημικό στοιχείο, αν εξαιρέσουμε το στοιχείο Κιούριο (Cm) που ονομάστηκε προς τιμή του ζεύγους Μαρί και Πιέρ Κιουρί. Επίσης, το όνομά της έχει δοθεί σε κρατήρες στη Σελήνη και στην Αφροδίτη, όπως και στον αστεροειδή 6999 Meitner.

Το 2000, η Ευρωπαϊκή Ένωση Φυσικής και το 2006, τα σουηδικά Πανεπιστήμια του Gothenburg και το Chalmers University of Technology καθιέρωσαν βραβεία Lise Meitner για εξαιρετικές εργασίες στη Φυσική.

Στις 6 Νοεμβρίου 2020 εκτοξεύθηκε ο δορυφόρος ÑuSat 16 (σειρά δορυφόρων ÑuSat) που επονομάστηκε σε "Lise" προς τιμή της Μάιτνερ.

Ο τάφος της Λίζε Μάιτνερ στο Bramley του Hampshire.

Στην πορεία μου να συγκεντρώσω υλικό για τη Μάιτνερ και μεταξύ των άλλων, να βρω μια φωτογραφία της, διαπίστωσα ότι σε όλες σχεδόν τις φωτογραφίες φαινόταν "πονεμένη". Σε μια, δυο περιπτώσεις μόνο, φαινόταν μόλις ένα μειδίαμα να χαράζεται στο όμορφο πρόσωπό της.  

Κλείνοντας αυτό το κείμενο χρειάζεται, για μια ακόμη φορά, να σημειώσω ότι η επιστημονική συνεισφορά της Λίζε Μάιτνερ είναι τεκμηριωμένη και αδιαμφισβήτητη. Όμως, γι' αυτό το λόγο, εγείρονται κάποια ερωτήματα που είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, ν' απαντηθούν: 

Γιατί δεν μοιράστηκε το βραβείο Νόμπελ Χημείας με τον Χαν ή γιατί δεν έλαβε ένα Νόμπελ Φυσικής; Τα αρχεία της επιτροπής Νόμπελ δείχνουν ότι υπήρχαν πολυάριθμες προτάσεις υποψηφιότητας για την Μάιτνερ, είτε για τη Φυσική είτε για τη Χημεία.

Άραγε, κατά πόσο η απόρριψή της οφειλόταν στο καθεστώς της ως αλλοδαπού (στη Σουηδία), πρόσφυγα ή (και) γυναίκας;

Το άγαλμα της Λίζε Μάιτνερ τοποθετήθηκε στο προαύλιο
του Πανεπιστημίου Humboldt στο Βερολίνο, τον Ιούλιο 2014.
(Έργο της Γερμανίδας γλύπτριας Anna Franziska Schwarzbach) 

Άραγε, κατά πόσο αυτό οφειλόταν στον (Σουηδό) καθηγητή Μάνε Ζίγκμπαν, ο οποίος λέγεται, ότι ενήργησε για να μπλοκάρει τη βράβευση της Μάιτνερ, φοβούμενος τον ανταγωνισμό, τη μείωση της χρηματοδότησης και του κύρους του.

Βέβαια, οι ενοχλητικές ερωτήσεις θα μπορούσαν να επικεντρωθούν και στο πρόσωπο του Ότο Χαν. Η Μάιτνερ είχε αναρωτηθεί για τον χαρακτήρα του και τη μετέπειτα συμπεριφορά του, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι στη μεταπολεμική περίοδο ήταν ο κανόνας για τους Γερμανούς να θέλουν να ξεχάσουν το παρελθόν.

• Τα αρχεία της Λίζε Μάιτνερ στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ (Churchill Archives Centre ).

• Πλούσια βιβλιογραφία για τη Λίζε Μάιτνερ, από το Jewish Women Archive.

• Ντοκιμαντέρ από το Public Broadcasting System (PBS) με τίτλο "The Path to Nuclear Fission, The Story of Lise Meitner and Otto Hahn" ("Ο δρόμος για την πυρηνική διάσπαση, Η ιστορία της Λίζε Μάιτνερ και του Ότο Χαν") (αγγλικά, 56:06).

• Ομιλία της συγγραφέως Ruth Lewin Sime στο National Science Foundation (NSF) για τη ζωή και το έργο της Λίζε Μάιτνερ (αγλικά, 53:05).

Αναμνηστικό γραμματόσημο (1978)
της Αυστρίας, για τα 100 χρόνια από τη
γέννηση της Λίζε Μάιτνερ.

• Βίντεο για τη ζωή της Λίζε Μάιτνερ από τον ιστότοπο inspirationX (αγγλικά, 8:39).

• Σύντομο φιλμ για την Λίζε Μάιτνερ από τον Luke Morton (αγγλικά, 6:41).

• Δραματοποιημένο ιστορικό ντοκουμέντο για τη ζωή της Λίζε Μάιτνερ από τον ιστότοπο doku-history (γερμανικά, 49:38). 

• Κείμενο για τα 50 χρόνια από το θάνατο της Λίζε Μάιτνερ, από την Γερμανική Φυσική Εταιρεία. 

• Βίντεο από το Συμπόσιο για την Λίζε Μάιτνερ (Panel 1: The Life and work of Lise Meitner) στο Κολέγιο Churchill του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ (αγγλικά, 1:58:37).

Πηγή: wikipedia,  researchgate,  national atomic testing museum,  jwa,  LEMO,  sciencehistory