Σαν σήμερα... 1942, επιτυγχάνεται η πρώτη αυτοσυντηρούμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση.

Αρχιτεκτονικό σχέδιο του CP 1.
(Stagg Field, Πανεπιστήμιο του Chicago)
Κάτω αριστερά διακρίνεται ο George Weil και  
 από πάνω του φαίνεται ο εξώστης 
όπου βρίσκονταν οι επιστήμονες.

Σαν σήμερα, στις 2 Δεκεμβρίου 1942, στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο πραγματοποιήθηκε η πρώτη αυτοσυντηρούμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση. Ήταν (σαν σήμερα) Τετάρτη και ο Enrico Fermi (Ενρίκο Φέρμι) με την ομάδα που δούλευε μαζί του κάτω από μεγάλη μυστικότητα στα πλαίσια του προγράμματος Μανχάταν (Manhattan Project), κατάφεραν να πραγματοποιήσουν το πείραμα που είχαν σχεδιάσει και που επρόκειτο να αποτελέσει ένα βασικό βήμα στην ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας.

Το πείραμα είχε στηθεί σε υπόγειο χώρο σ’ ένα γήπεδο σκουός, κάτω από τις δυτικές κερκίδες του παλιού γηπέδου Stagg Field, στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Σήμερα, στη συγκεκριμένη περιοχή του πανεπιστημίου (γωνία της Λεωφόρου Ellis και της 57ης Οδού) βρίσκεται το άγαλμα "Nuclear Energy” (“Πυρηνική Ενέργεια”) του γλύπτη Henry Moore και η Βιβλιοθήκη Mansueto. 

Κάτω από αυτές τις κερκίδες του σταδίου Stagg Field 
ήταν το υπόγειο γήπεδο σκουός, 
 όπου φτιάχτηκε ο αντιδραστήρας CP 1.

Αυτή η αρχική αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση ήταν τόσο ασθενής, που ακόμη και μια λάμπα μάλλον δεν θα άναβε από την προσφερόμενη ενέργεια. Όμως, ακόμη κι εκείνη την ημέρα του 1942, όλοι οι παρευρισκόμενοι συναισθάνονταν ότι είχαν πάρει μέρος σ’ ένα πολύ σημαντικό γεγονός. 

"Όλοι μας. . . ξέραμε ότι με τον ερχομό της αλυσιδωτής αντίδρασης, ο κόσμος δεν θα ήταν ποτέ ξανά ο ίδιος”, είχε γράψει  από τότε ο φυσικός Samuel K. Allison (Σάμιουελ Κ. Άλισον) του Πανεπιστημίου του Σικάγο.

Ας δούμε πως κατάφερε ο Φέρμι με την ομάδα του να πετύχουν αυτόν τον επιστημονικό άθλο.

Τον Απρίλιο του 1941, η Επιτροπή Ερευνών Εθνικής Άμυνας (NDRC) δημιούργησε ένα ειδικό πρόγραμμα με επικεφαλής τον βραβευμένο με Νόμπελ Arthur Compton (Άρθουρ Κόμπτον), καθηγητή Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Στόχος του προγράμματος ήταν ο Κόμπτον να υποβάλει έκθεση σχετικά με την αξιοποίηση του ουρανίου. Τον Μάιο του 1941, ο Κόμπτον υπέβαλλε την έκθεσή του, στην οποία προέβλεπε την προοπτική ανάπτυξης ραδιενεργών συσκευών, τη χρήση πυρηνικής ενέργειας για την κίνηση των πλοίων και την κατασκευή πυρηνικών όπλων με τη χρήση ουρανίου-235 ή του πρόσφατα ανακαλυφθέντος πλουτωνίου. 

Η βιβλιοθήκη Mansueto, στη θέση που βρισκόταν το 
στάδιο Stagg Field.

Τον Οκτώβριο 1941 έγραψε μια άλλη έκθεση σχετικά με την δυνατότητα δημιουργίας μιας ατομικής βόμβας. Για την σύνταξη αυτής της έκθεσης συνεργάστηκε με τον Φέρμι που έκανε τους υπολογισμούς για την απαιτούμενη κρίσιμη μάζα του ουρανίου-235. Επίσης, συζήτησε με τον Harold Urey (Χάρολντ Γιουρέι) για τις προοπτικές εμπλουτισμού του ουρανίου.

Εκείνη την εποχή είχαν παραχθεί πολύ μικρές ποσότητες πλουτωνίου-239 σε επιταχυντές κύκλοτρο και δεν φαινόταν δυνατό να παραχθεί, η αρκετά μεγαλύτερη αναγκαία ποσότητα, με αυτό τον τρόπο. Ο Κόμπτον συζήτησε με τον Eugene Wigner (Γιουτζίν Γουίγκνερ) πώς το πλουτώνιο θα μπορούσε να παραχθεί σ’ έναν πυρηνικό αντιδραστήρα και με τον Robert Serber για το πώς αυτό το πλουτώνιο θα μπορούσε να διαχωριστεί από το ουράνιο. Τελικά, το Νοέμβριο 1941 στην έκθεση που κατέθεσε, ανέφερε ότι ήταν εφικτή η κατασκευή ατομικής βόμβας.

Εργαζόμενοι δουλεύουν στο στήσιμο του CP 1.

Το τελικό σχέδιο της έκθεσης Κόμπτον το Νοέμβριο του 1941 δεν έκανε καμία αναφορά στη χρήση πλουτωνίου, αλλά μετά από συζητήσεις με τον Ernest Lawrence (Έρνεστ Λόρενς) σχετικά με τις πιο πρόσφατες έρευνες, ο Κόμπτον πείστηκε ότι ήταν εφικτή η κατασκευή μιας βόμβας πλουτωνίου. 

Τον Δεκέμβριο του 1941, ο Κόμπτον ανέλαβε να πραγματοποιήσει αυτό το έργο. Οι στόχοι του ήταν να κατασκευάσει τους αντιδραστήρες για να μετατρέψει το ουράνιο σε πλουτώνιο, να βρει τους τρόπους για να διαχωρίσει χημικά το πλουτώνιο από το ουράνιο και τέλος, να σχεδιάσει και να κατασκευάσει μια ατομική βόμβα. Ο Κόμπτον πρότεινε ένα πρόγραμμα με στόχο να πετύχει μια ελεγχόμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση μέχρι τον Ιανουάριο του 1943 και να έχει μια ατομική βόμβα μέχρι τον Ιανουάριο του 1945.

Το 7ο στρώμα γραφίτη απλώνεται στον CP 1.

Εκείνη την εποχή υπήρχαν επιστημονικές ομάδες στα Πανεπιστήμια Κολούμπια, Πρίνστον, Σικάγο και Μπέρκλεϊ που δούλευαν σε κοινή κατεύθυνση για την επίτευξη μιας ελεγχόμενης αλυσιδωτής πυρηνικής αντίδρασης και ό,τι απαιτούσε αυτή. Ο Κόμπτον σκέφτηκε και  αποφάσισε να συγκεντρώσει το έργο σε μία περιοχή  για να υπάρχει μεγαλύτερη συνεργασία και καλύτερος συντονισμός. 

Τον Ιανουάριο του 1942, λίγο μετά την είσοδο των Ηνωμένων Πολιτειών στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κόμπτον αποφάσισε αυτή η περιοχή να είναι η δική του, δηλαδή το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, επειδή ήταν βολική ως τοποθεσία και ήξερε ότι είχε την αμέριστη υποστήριξη της διοίκησης του πανεπιστημίου. Ακόμη, το Πανεπιστήμιο Κολούμπια συμμετείχε στις προσπάθειες εμπλουτισμού του ουρανίου με την καθοδήγηση των Harold Urey και John Dunning και ήταν προτιμότερο να μη φορτωθεί ένα ακόμη μυστικό πρόγραμμα.

Αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση.

Στο Σικάγο ο Samuel K. Allison είχε βρει ένα βολικό υπόγειο χώρο, διαστάσεων 18 μέτρα μήκος, 9,1 μέτρα πλάτος και 7,9 μέτρα ύψος που βρισκόταν κάτω από το στάδιο Stagg Field. Ο χώρος ήταν μη θερμαινόμενος και γι’ αυτό πολύ κρύος τον χειμώνα. Εκεί ο Allison είχε φτιάξει έναν μικρό αντιδραστήρα (pile - στήλη) πριν καταφτάσει η ομάδα του Φέρμι το 1942.

Τον Ιούνιο 1942, οι Ένοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ ανέλαβαν κατευθείαν τον έλεγχο του προγράμματος κατασκευής των πυρηνικών όπλων και το Εργαστήριο Μεταλλουργίας που διεύθυνε ο Κόμπτον στο πανεπιστήμιο, έγινε μέρος του προγράμματος Μανχάταν.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1942, ο στρατηγός Leslie R. Groves, Jr. έγινε διοικητής του προγράμματος Μανχάταν. Μεταξύ 15 Σεπτεμβρίου και 15 Νοεμβρίου 1942, ομάδες εργαζομένων κατασκεύασαν 16 πειραματικές στήλες κάτω από τις κερκίδες του σταδίου Stagg Field με την επίβλεψη των Herbert Anderson και Walter Zinn.

Σχέδιο που απεικονίζει τον αντιδραστήρα δεξιά και
αριστερά τον εξώστη που βρίσκονταν οι επιστήμονες.
Στη μέση, στο κάτω μέρος, φαίνεται ο George Weil.
 Δεξιά, πάνω από τον αντιδραστήρα φαίνονται
 οι Harold Lichtenberger, W. Nyer και A.C. Graves.
(Ο Ιταλός καλλιτέχνης John Cadel απεικόνισε στιγμές 
από το πείραμα σε 24 σχέδια).

Τελικά, μετά από πολλές συζητήσεις ανάμεσα στους επικεφαλής επιστήμονες, ο Κόμπτον αποφάσισε ν’ ακολουθήσει την πρόταση του Φέρμι για την κατασκευή ενός νέου αντιδραστήρα για την εκτέλεση του πειράματος. Στις 14 Νοεμβρίου 1942 ο Κόμπτον πήρε την έγκριση από την στρατιωτική εκτελεστική επιτροπή (S-1 Executive Committee) να προχωρήσει, παρά το γεγονός ότι υπήρχαν αρκετές αμφιβολίες για την γρήγορη επιτυχία του εγχειρήματος.  Όμως, είχαν εμπιστοσύνη στους υπολογισμούς του Φέρμι. 

Έτσι, το πρωί της 16ης Νοεμβρίου 1942 ξεκίνησε η συναρμολόγηση του νέου αντιδραστήρα που έμεινε γνωστός ως αντιδραστήρας Chicago Pile-1 (CP-1). Η καθημερινή δουλειά προχώρησε με δύο δωδεκάωρες βάρδιες. Στην ημερήσια βάρδια υπεύθυνος ήταν ο Walter Zinn και στη νυκτερινή ο Herbert Anderson.

Ενρίκο Φέρμι

Ο αντιδραστήρας περιείχε 45.000 κομμάτια (μπλοκ) γραφίτη που ζύγιζαν 360 τόνους και  χρησιμοποιήθηκαν ως επιβραδυντές των νετρονίων. Τα κομμάτια γραφίτη ήταν διαστάσεων (10.8 εκ. επί 10.8 εκ.) με διαφορετικά μήκη και γι’ αυτό κόπηκαν με σταθερό μήκος 42 εκ. Το κάθε κομμάτι ζύγιζε 8,6 κιλά.

Τα κομμάτια του γραφίτη περιείχαν 19.000 κομμάτια μεταλλικό ουράνιο με μάζα 4,9 τόνους και 41 τόνους οξείδιο του ουρανίου. Το μεταλλικό ουράνιο και το οξείδιο του ουρανίου ήταν η “καύσιμη” ύλη. Οι επιστήμονες από το Metallurgical Laboratory ή “Met Lab” (Εργαστήριο Μεταλλουργίας), που εργάστηκαν στην κατασκευή του αντιδραστήρα, τοποθέτησαν το γραφίτη σε στρώματα μέσα σ’ ένα ξύλινο πλαίσιο σχήματος κύβου με ακμή 24 πόδια (περίπου 7,3 μέτρα).

Σε αντίθεση με τους περισσότερους πυρηνικούς αντιδραστήρες, δεν είχε συστήματα προστασίας από την ακτινοβολία, ούτε σύστημα ψύξης, καθώς λειτουργούσε σε πολύ χαμηλή ισχύ, περίπου μισό Watt (Βατ).

Leona Woods (Marshall), η μοναδική γυναίκα 
(χημικός) που παρευρισκόταν στο πείραμα.

Ο Roger Hildebrand, ένα από τα μέλη της ομάδας, είχε αρχίσει την εργασία του για το σχέδιο Μανχάταν ως προπτυχιακός φοιτητής χημείας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ στην Καλιφόρνια. Εργάστηκε εκεί δίπλα στον Ernest Lawrence χρησιμοποιώντας τον επιταχυντή κύκλοτρον του Μπέρκλεϊ για να μετατρέψει ουράνιο σε πλουτώνιο, ένα στοιχείο που πιστευόταν ότι είχε την δυνατότητα στο να οδηγήσει σε μια αλυσιδωτή αντίδραση.

Τα δείγματα, αφού προετοιμάστηκαν στο Μπέρκλεϊ και σ’ ένα άλλο εργαστήριο στο Σαιντ Λούις, κατέληξαν στο James Herbert Jones Laboratory (Εργαστήριο Τζέιμς Χέρμπερτ Τζόουνς), που βρισκόταν μόλις ένα τετράγωνο νότια του παλιού σταδίου Stagg Field του Σικάγο. Εκεί, στο Δωμάτιο 405 του Jones Lab, ο μετέπειτα νομπελίστας Glenn Seaborg πέτυχε ένα σημαντικό βήμα στο δρόμο για την επιτυχία του τελικού πειράματος. Κατάφερε να ζυγίσει το πρώτο ορατό σε μέγεθος (όσο ένα κεφαλάκι καρφίτσας) κομμάτι πλουτωνίου. Δεν ήταν μεγάλη η ποσότητα, αλλά αρκετή για να μετρηθούν οι χημικές και φυσικές ιδιότητες του υλικού.

Άρθουρ Κόμπτον

Ας έρθουμε λοιπόν στην Τετάρτη, 2 Δεκεμβρίου 1942. Όλοι ήξεραν, με βάση τα πειράματα της προηγούμενης μέρας, ότι αυτή θα ήταν η κρίσιμη δοκιμασία. 

Περίπου στις 8:30 το πρωί, η ομάδα άρχισε να συγκεντρώνεται στο γήπεδο σκουός.

Στη βόρεια πλευρά του χώρου υπήρχε ένας εξώστης (μπαλκόνι) περίπου δέκα πόδια (3 μέτρα) πάνω από το πάτωμα του υπογείου. Ο Φέρμι, ο Zinn, ο Anderson και ο Κόμπτον μαζεύτηκαν γύρω από τα όργανα που υπήρχαν στην ανατολική πλευρά του εξώστη. Οι υπόλοιποι παρατηρητές συνωστίστηκαν σε μια άκρη. Όπως είπε αργότερα ο R. G. Nobles, ένας από τους νέους επιστήμονες που μετείχε στις εργασίες, "Ο χώρος ελέγχου περικυκλώθηκε από τους "μεγάλους τροχούς"˙ οι "μικρές ρόδες" έπρεπε να σταθούν πίσω."

Στο δάπεδο, ακριβώς κάτω από το μπαλκόνι, στάθηκε ο George Weil, καθήκον του οποίου ήταν να χειριστεί την τελική ράβδο ελέγχου. Αυτή ήταν που κράτησε πραγματικά την αντίδραση υπό έλεγχο. Υπήρχαν κι άλλες ράβδοι ελέγχου που χειρίζονταν από άλλους επιστήμονες. Υπήρχε και μια "ομάδα υγρού ελέγχου", που αποτελείτο από τους Harold Lichtenberger, Warren Nyer και Alvin Graves. Αυτοί στάθηκαν σε μια πλατφόρμα πάνω από τον αντιδραστήρα. Ήταν έτοιμοι να πλημμυρίσουν τον αντιδραστήρα με διάλυμα καδμίου-αλατιού σε περίπτωση μηχανικής βλάβης των ράβδων ελέγχου.

Μια ομάδα των επιστημόνων του πειράματος
στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, στην 4η επέτειο
(2 Δεκεμβρίου 1946).

Στις 9:45 ο Φέρμι έδωσε εντολή να αποσυρθούν οι ράβδοι ελέγχου που λειτουργούσαν ηλεκτρικά. Η ομάδα στον εξώστη παρακολουθούσε τους μετρητές. Σύντομα, ένας καταγραφέας εντόπισε δραστηριότητα νετρονίων μέσα στον αντιδραστήρα. 

Λίγο μετά τις 10, ο Φέρμι έδωσε εντολή η ράβδος έκτακτης ανάγκης, που ονομαζόταν "Zip", να τραβηχτεί και να δεθεί. "Zip out" (“Έξω το Zip”) φώναξε ο Φέρμι. Ο Zinn απέσυρε το "Zip" με το χέρι και το έδεσε στη ράγα του μπαλκονιού.

Στις 10:37 ο Φέρμι χωρίς να πάρει τα μάτια του από τα όργανα, είπε ήσυχα: "Τράβα το στα 13 πόδια, Τζορτζ (Weil)." Οι μετρητές χτύπησαν πιο γρήγορα. Όλα τα όργανα μελετήθηκαν και έγιναν υπολογισμοί.

Το μπουκάλι του Chianti που ανοίχτηκε
με το τέλος του πειράματος.
Φαίνονται στο μπουκάλι οι υπογραφές 
όσων συμμετείχαν στο πείραμα.
Ξεχωριστά φαίνεται η κατάσταση με τα
ονόματα και τις υπογραφές όσων βρέθηκαν
στην 20η επέτειο.

"Δεν είναι αυτό που θέλουμε", είπε ο Φέρμι. "Το ίχνος θα πάει σε αυτό το σημείο και θα σταθεροποιηθεί". Έδειξε μια θέση στο γράφημα. Σε λίγα λεπτά η πένα έφτασε στο σημείο που υποδείκνυε και δεν πήγε πάνω από αυτό το σημείο. Επτά λεπτά αργότερα ο Φέρμι έδωσε εντολή η ράβδος ν’ ανέβει άλλο ένα πόδι (30,5 εκ.). Και πάλι οι μετρητές δυνάμωσαν το κλικ τους, αλλά το κλικ ήταν ακανόνιστο. Η γραμμή που σημείωνε η γραφίδα ισοπεδώθηκε. Η αντίδραση δεν ήταν ακόμα αυτοσυντηρούμενη.

Στις έντεκα η ώρα, η ράβδος ανέβηκε άλλες έξι ίντσες (15 εκ.), αλλά το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο: αυξάνονταν οι συγκρούσεις, αλλά ακολουθούσε ισοπέδωση της καμπύλης. Στις 11:15 και στις 11:25 η ράβδος ελέγχου ανέβηκε κι άλλο. Κάθε φορά που οι μετρητές επιτάχυναν, η γραφίδα έγραφε σε ψηλότερα σημεία. Ο Φέρμι προέβλεπε σωστά κάθε κίνηση των δεικτών.

Το εσωτερικό του πανεπιστημιακού 
εστιατορίου Hutchinson Commons (2014).

Γύρω στις 12 μεσημέρι, ο Φέρμι είπε:  “Πεινάω. Πάμε για φαγητό".

Στη διάρκεια του διαλείμματος στο πανεπιστημιακό εστιατόριο Hutchinson Commons, οι κουβέντες ήταν πολύ λίγες και όχι γύρω από αυτό που συνέβαινε. Ο Φέρμι, που έτσι κι αλλιώς δεν ήταν ομιλητικός χαρακτήρας, μιλούσε ακόμη λιγότερο. Στις 2 μ.μ. η ομάδα επέστρεψε στο υπόγειο. Είκοσι λεπτά αργότερα, η αυτόματη ράβδος επαναρυθμίστηκε και ο Weil στάθηκε έτοιμος, δίπλα στη ράβδο ελέγχου.

"Εντάξει, Τζορτζ" φώναξε ο Φέρμι και ο Weil μετακίνησε τη ράβδο σ’ ένα προκαθορισμένο σημείο. Οι θεατές συνέχισαν να παρακολουθούν τους μετρητές να περιστρέφονται, την γραφίδα να σημειώνει στο γράφημα και να υπολογίζουν το ρυθμό αύξησης της αντίδρασης από τους δείκτες.

Στις 2:50 μ.μ. η ράβδος ελέγχου σηκώθηκε άλλο ένα πόδι, αλλά δεν υπήρξε κάτι καλύτερο στο αποτέλεσμα. 

O Leo Szilard (δεξιά) με τον Norman Hilberry
κάτω από την αναμνηστική πλάκα, έξω 
από το στάδιο Stagg Field.

Στις 3:20 ο Φέρμι φώναξε: "Μετακίνησέ το έξι ίντσες". Καμιά αλλαγή. Πέντε λεπτά αργότερα, ο Φέρμι φώναξε: "Ανέβασέ το άλλο ένα πόδι". Ο Weil σήκωσε τη ράβδο.

Τότε, γυρίζει ο Φέρμι και λέει στον Κόμπτον: “Αυτό θα γίνει. Τώρα θα γίνει αυτοσυντηρούμενη. Το ίχνος (της γραφίδας) θ’ ανέβει και θα συνεχίσει ν’ ανεβαίνει. Δεν θα σταθεροποιηθεί".

Ο Φέρμι υπολόγισε το ρυθμό αύξησης των νετρονίων για ένα λεπτό. Χωρίς να μιλά έκανε κάποιους υπολογισμούς με τον λογαριθμικό του κανόνα και κράτησε σημειώσεις σ’ ένα φύλλο χαρτιού. Σε περίπου ένα λεπτό υπολόγισε και πάλι το ρυθμό της αύξησης. Αν ο ρυθμός ήταν σταθερός και παρέμενε έτσι, θα ήξερε ότι η αντίδραση ήταν αυτοσυντηρούμενη. Τα δάχτυλά του λειτουργούσαν τον λογαριθμικό κανόνα με ταχύτητα αστραπής. Κάποια στιγμή γύρισε τον κανόνα ανάποδα κι έγραψε κάτι πάνω σ’ αυτή την πλευρά που ήταν από ελεφαντόδοντο.

Τρία λεπτά αργότερα υπολόγισε ξανά το ρυθμό αύξησης του αριθμού των νετρονίων. Η ομάδα στον εξώστη είχε πλησιάσει πολύ τα όργανα ελέγχου, προσπαθώντας να καταλάβουν αν είχε φτάσει η ιστορική στιγμή. Στο βάθος ακουγόταν ο Wilcox Overbeck να μετρά δυνατά τον αριθμό των νετρονίων που κατέγραφε το σύστημα που έλεγχε. Η Leona Woods (η μόνη γυναίκα που ήταν παρούσα), ο Anderson και ο William Sturm ηχογραφούσαν αυτά που διάβαζαν από τα όργανα. Εκείνη τη στιγμή το κλικ των μετρητών ήταν πολύ γρήγορο για το ανθρώπινο αυτί. Ο Φέρμι έστεκε ασυγκίνητος, ατάραχος, συνεχίζοντας να κάνει τους υπολογισμούς του.

Ο πρόεδρος του Πανεπιστημίου του Σικάγο Robert  
Maynard Hutchins (δεξιά) εγκαινιάζει αναμνηστική
πλάκα για την 5η επέτειο του πειράματος.
Μπροστά του διακρίνεται ο Ενρίκο Φέρμι.

"Δεν μπορούσα να δω τα όργανα", έλεγε αργότερα ο Weil. "Έπρεπε να παρακολουθώ τον Φέρμι κάθε δευτερόλεπτο, περιμένοντας εντολές. Το πρόσωπό του ήταν ακίνητο. Τα μάτια του εκτοξεύονταν από το ένα καντράν στο άλλο. Η έκφρασή του ήταν τόσο ήρεμη που ήταν δύσκολο να διαβαστεί. Αλλά ξαφνικά, ολόκληρο το πρόσωπό του μετατράπηκε σ’ ένα πλατύ χαμόγελο."

Ο Φέρμι έκλεισε τον λογαριθμικό του κανόνα. "Η αντίδραση είναι αυτοσυντηρούμενη", ανακοίνωσε ήσυχα, ευχαριστημένος. "Η καμπύλη είναι εκθετική". Αυτό ήταν.

"Εντάξει, το "Zip" να μπει μέσα" φώναξε ο Φέρμι στον Zinn που έλεγχε τη ράβδο. Η ώρα ήταν 3:53 μ.μ. Όλα είχαν τελειώσει. Αμέσως μετά ο Φέρμι έδωσε εντολή να σταματήσει η αντίδραση.

Τότε, ο θεωρητικός φυσικός Eugene Wigner παρουσίασε στον Φέρμι ένα μπουκάλι κρασί Chianti που το κρατούσε κρυμμένο. Ο Φέρμι άνοιξε το μπουκάλι κρασί κι έστειλε να φέρουν χάρτινα ποτήρια. Έριξε λίγο κρασί σε όλα τα ποτήρια και σιωπηλά, επίσημα, χωρίς ζητωκραυγές, όλοι οι επιστήμονες ύψωσαν τα ποτήρια τους ελπίζοντας ότι ήταν οι πρώτοι που είχαν καταφέρει να πετύχουν μια αυτοσυντηρούμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση. Όλοι οι παρευρισκόμενοι (49 ή 50 άτομα) υπέγραψαν σ' αυτό το μπουκάλι!

Το νέο μετέφερε τηλεφωνικά ο Άρθουρ Κόμπτον στον James B. Conant στο Χάρβαρντ, λέγοντάς του (κωδικοποιημένα): “Ο Ιταλός πλοηγός προσγειώθηκε στο Νέο Κόσμο”. Ο  Conant τον ρώτησε: “Πώς ήταν οι ιθαγενείς;” και ο Κόμπτον του απάντησε: “Πολύ φιλικοί”.

Το γλυπτό του Henry Moore "Πυρηνική Ενέργεια"
στην ανατολική πλευρά της Λεωφόρου Ellis, 
μεταξύ της 56ης και 57ης οδού.

Το 1943, η CP-1 αποσυναρμολογήθηκε και μεταφέρθηκε στο Red Gate Woods. Εκεί  επανασυναρμολογήθηκε για να γίνει το Chicago Pile-2 (CP-2). Λειτούργησε μέχρι το 1954, όταν αποσυναρμολογήθηκε οριστικά και θάφτηκε. Οι κερκίδες στο Stagg Field κατεδαφίστηκαν τον Αύγουστο του 1957. Το 1965, η περιοχή που ήταν το στάδιο ξανασχεδιάστηκε και χαρακτηρίστηκε ως Εθνικό Ιστορικό Μνημείο και Σημείο Ενδιαφέροντος για το Σικάγο.

Στις 2 Δεκεμβρίου 1967, στην επέτειο των 25 χρόνων από το πείραμα της πρώτης ελεγχόμενης αυτοσυντηρούμενης αλυσιδωτής πυρηνικής αντίδρασης, τοποθετήθηκε στην περιοχή που υπήρχε το εργαστήριο, το γλυπτό "Nuclear Energy" ("Πυρηνική Ενέργεια") του Βρετανού Henry Moore. Το γλυπτό εγκαινιάστηκε στις 3:36 μμ, την ίδια ώρα που σύμφωνα με τις μαρτυρίες επιβεβαιώθηκε η επιτυχία του πειράματος. Το χάλκινο γλυπτό ύψους 12 ποδιών (3,65 μέτρα) ήταν προσφορά των Διαχειριστών του Ταμείου Μνημείων B.F.Ferguson του Ινστιτούτου Τεχνών του Σικάγο.

Το δελτίο εργασίας του Ted Petry που δούλεψε 
ως βοηθός στο Μεταλλουργικό Εργαστήριο.
Ο Petry, υπήρξε ο τελευταίος επιζών από αυτούς 
που βρίσκονταν στο χώρο του πειράματος.
Πέθανε στις 18 Ιουλίου 2018 σε ηλικία 94 ετών. 

Το επιστημονικό προσωπικό του Μεταλλουργικού Εργαστηρίου ίδρυσε τους Atomic Scientists of Chicago (Ατομικοί Επιστήμονες του Σικάγο) στις 26 Σεπτεμβρίου 1945, λίγες εβδομάδες μετά την πτώση της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η ομάδα δημοσίευσε το πρώτο τεύχος του Bulletin of the Atomic Scientists of Chicago (Δελτίο των Ατομικών Επιστημόνων του Σικάγο) στις 10 Δεκεμβρίου 1945.

Σήμερα, ακριβώς απέναντι από το δρόμο όπου ο Φέρμι και οι συνεργάτες του πέτυχαν την πρώτη ελεγχόμενη, αυτοσυντηρούμενη αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση, κτίζεται το Ερευνητικό Κέντρο William Eckhart. Το Κέντρο Eckhart θα καταλάβει την περιοχή του πρώην κτιρίου ερευνητικών ινστιτούτων, όπου ο Φέρμι και πολλοί άλλοι βετεράνοι του Προγράμματος Μανχάταν έκαναν έρευνα.

• Κατάλογος των 50 ατόμων που παρευρίσκονταν στο πείραμα, στις 2 Δεκεμβρίου 1942. 

• Κατάλογος των πρωτοπόρων του αντιδραστήρα CP 1 (Πανεπιστήμιο του Σικάγο).

• Βίντεο για το επίτευγμα της ομάδας του Φέρμι.

• Το κείμενο (pdf) για την επέτειο των 40 χρόνων από το γεγονός της πρώτης αυτοσυντηρούμενης αλυσιδωτής πυρηνικής αντίδρασης. Πέραν των άλλων, περιέχει τις αναμνήσεις  του Ενρίκο Φέρμι και της συζύγου του Laura Fermi για το πείραμα του CP 1 και το πρόγραμμα Μανχάταν.

• "The First Pile", η έκθεση που συνέταξαν οι Corbin Allardice και Edward Trapnell το 1946, όπου περιγράφουν τα γεγονότα γύρω από το πείραμα.

• "Manhattan Project and Allied Scientists" ("Το Πρόγραμμα Μανχάταν και οι σύμμαχοι επιστήμονες"). Αναλυτικά στοιχεία για όσους συνεργάστηκαν (άτομα ή οργανισμοί) στο Πρόγραμμα Μανχάταν. Από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο.

• Βίντεο με την ιστορία του CP 1 με τουβλάκια LEGO.

• Εσωτερικό ενημερωτικό έγγραφο του Πανεπιστημίου του Σικάγο για τα εγκαίνια του αγάλματος "Nuclear Energy".

Πηγή: Today in Science History,  uchicago