Σαν σήμερα ... 1980, πέθανε ο Γερμανός θεωρητικός φυσικός Pascual Jordan.

Ernst Pascual Jordan

Σαν σήμερα, στις 31 Ιουλίου 1980, πέθανε στο Αμβούργο σε ηλικία 78 ετών, ο θεωρητικός φυσικός Ernst Pascual Jordan. 

Ο Jordan είχε γεννηθεί στις 18 Οκτωβρίου 1902 στο Ανόβερο της Γερμανίας.
Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος, αναπληρωτής καθηγητής τέχνης στο Πολυτεχνείο του Ανόβερου. Το όνομα της οικογένειας αρχικά ήταν Jorda και ήταν ισπανικής καταγωγής. Η οικογένεια εγκαταστάθηκε στο Ανόβερο, μετά την ήττα του Ναπολέοντα στη μάχη του Βατερλώ το 1815 και σε κάποιο στάδιο άλλαξαν το όνομά τους από Jorda σε Jordan. Παραδοσιακά στην οικογένειά του το πρώτο αγόρι έπαιρνε το όνομα Pasqual ή Pascual. 

Από πολύ μικρή ηλικία ήρθε σ' επαφή με θέματα επιστήμης με την παρότρυνση του πατέρα του (επίσης) Ernst Pasqual και της μητέρας του Eva.

Παρακολούθησε το Reform Gymnasium στο Ανόβερο και από τα δεκατέσσερά του ήδη διάβαζε για το έργο του Δαρβίνου και του Λαμάρκ, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη Βιολογία. Στα δεκαέξι άρχισε να μελετά διαφορικό λογισμό και εισαγωγή στον ολοκληρωτικό λογισμό μέσα από το έργο των Nernst και Schönflies.

Το 1921 αποφοίτησε από το Γυμνάσιο και γράφτηκε στο Πολυτεχνείο του Ανόβερου για να μελετήσει Μαθηματικά και Φυσική, παρά την επιθυμία του πατέρα του που ήθελε να σπουδάσει Αρχιτεκτονική. Επειδή απογοητεύτηκε από τη διδασκαλία της Φυσικής, έριξε το βάρος της μελέτης του στα Μαθηματικά, παρακολουθώντας παράλληλα και άλλα τμήματα.

Το καλοκαίρι του 1922 μετακινήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Göttingen ελπίζοντας εκεί να καταφέρει να παρακολουθήσει Φυσική. Όμως, ξεκινώντας στο Göttingen, διαπίστωσε ότι τα μαθήματα Φυσικής ήταν πριν τις 9 το πρωί. Αυτό τον έκανε να μη μπορεί να παρακολουθήσει τη Φυσική, μιας και είχε αναπτύξει τη συνήθεια να κοιμάται αργά το βράδυ. Έτσι, παρακολούθησε πάλι κυρίως Μαθηματικά στο τμήμα του Richard Courant  που δίδασκε διαφορικές εξισώσεις. Ο Courant, αναγνωρίζοντας το ιδιαίτερο ταλέντο του Jordan, δέχτηκε το 1924 τη βοήθειά του στη συγγραφή του βιβλίου "Hilbert's Methoden der mathematischen Physik" ("Μέθοδοι Hilbert στη μαθηματική Φυσική"), εκφράζοντας μάλιστα τις ευχαριστίες του γι' αυτόν στον πρόλογο.

O Jordan σε νεαρή ηλικία.

Στο Göttingen ο Jordan έγινε μαθητής του Max Born παρακολουθώντας ένα σεμινάριο για τη δομή της ύλης, αλλά ακόμη τον βοήθησε να συγγράψει ένα άρθρο για την κρυσταλλική δυναμική.

Το 1923 ο Jordan έδειξε ενδιαφέρον για μια εργασία των Einstein και Ehrenfest για τα κβάντα φωτός και μάλιστα έκανε ομιλία γι' αυτό το θέμα σ' ένα σεμινάριο.

Η διδακτορική διατριβή του Jordan, σχετική με αυτό το θέμα, δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Zeitschrift für Physik" το 1924 προκαλώντας το ενδιαφέρον, αλλά και τις αντιρρήσεις του Einstein για τις βασικές υποθέσεις της. Το 1925 δημοσίευσε μια νέα εργασία για τα κβάντα φωτός εκφράζοντας τις ευχαριστίες του στον Einstein για το ενδιαφέρον που είχε δείξει.

Από το 1926 ξεκίνησε το ενδιαφέρον του για το πεδίο της κβαντικής μηχανικής, ένα τομέα με τον οποίο θα ασχολείτο τα επόμενα χρόνια.

Το 1926 δημοσιεύθηκε η εργασία των Jordan, Born και Heisenberg "Zur Quantenmechanik II" ("Για την κβαντική μηχανική ΙΙ"), αφού είχε προηγηθεί το 1925 η εργασία των Born και Jordan "Zur Quantenmechanik" ("Για την κβαντική μηχανική") όπου περιεχόταν η περίφημη "εξίσωση pq - qp".   

Το 1929 ο Jordan έγινε έκτακτος καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Rostock, κάτι που ικανοποίησε ιδιαίτερα τον Bohr που τον κάλεσε να συνεργαστούν στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, μιας και τα δύο πανεπιστήμια ήταν κοντινά. Την ίδια εποχή ο Jordan άρχισε να ενδιαφέρεται για την εφαρμογή των ιδεών της κβαντικής θεωρίας στη Βιολογία και την Ψυχολογία, δημοσιεύοντας σχετικά βιβλία το 1932 και 1934.

Παρά το γεγονός ότι ο Jordan υπήρξε ένας από τους κύριους συντελεστές στην εξέλιξη της κβαντικής θεωρίας, πότε δεν αναγνωρίστηκε αυτή η συμβολή του. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτό οφείλεται στις πολιτικές απόψεις του που ήταν φιλικές στο ναζιστικό κόμμα. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 είχε αρχίσει να δημοσιεύει κείμενα με ακροδεξιές απόψεις υπογράφοντας με το ψευδώνυμο Ernst Domeier. Το 1933 έγινε μέλος του ναζιστικού κόμματος. Βέβαια, τίποτε δεν έχουν προσάψει εναντίον του για αντισημιτική συμπεριφορά, αφού πολλοί επιστήμονες εβραϊκής καταγωγής υπήρξαν φίλοι του. 

Ο Paul Ehrenfest (αρ.) με τον Jordan, στα τέλη της δεκαετίας του '20

Όταν άρχισε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος κατατάχτηκε στη Luftwaffe εργαζόμενος ως αναλυτής του καιρού στο Peenemünde, εκεί όπου παράγονταν οι πύραυλοι V-2.
Το 1942 τιμήθηκε με το Μετάλλιο Max Planck.

Το 1944, πριν το τέλος του πολέμου, ο Jordan έγινε καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, στη θέση που είχε εγκαταλείψει ο Max von Laue από το 1943.

Μετά τον πόλεμο, όπως ήταν φυσικό, ο Jordan είχε αρκετές δυσκολίες ως φιλοναζί, αλλά υποστηρίχτηκε από τους φίλους του Werner Heisenberg και Wolfgang Pauli που μίλησαν θετικά γι' αυτόν.

Αναφέρεται ένα χαρακτηριστικό συμβάν μεταξύ Jordan και Pauli όταν αυτοί συναντήθηκαν μετά τον πόλεμο. Ο Pauli αναφερόμενος σε ισχυρισμούς του Jordan στα πλαίσια της ναζιστικής προπαγάνδας, τον ρώτησε "Κύριε Jordan, πώς μπορούσατε να γράφετε τέτοια πράγματα;" και ο Jordan του απάντησε "Κύριε Pauli, πώς μπορούσατε να διαβάζετε τέτοια πράγματα;". 

Το 1945 απομακρύνθηκε από τη θέση του, αλλά επανήλθε το 1947 ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Freiburg και του Αμβούργου, με την υποστήριξη του Heisenberg. Το 1953 έγινε μόνιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου.

Ο Jordan συνταξιοδοτήθηκε το 1971, αλλά το διάστημα 1957-1961 υπήρξε μέλος της Γερμανικής Βουλής (Bundestag) με τους Χριστιανοδημοκράτες.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Jordan δεν πήρε ποτέ το Nobel για την εργασία του με τον Max Born (μοιράστηκε το Nobel Φυσικής με τον Walther Bothe το 1954) λόγω της φιλοναζιστικής του δράσης.

Βιογραφία του Jordan από τον Bert Schroer, καθηγητής emeritus στο Institut für Theoretische Physik.

Πηγή: Today in Science History και MacTutor History of Mathematics

Σαν σήμερα ... 1919 γεννήθηκε ο Ιταλός χημικός και συγγραφέας Primo Levi.

Πρίμο Λέβι (από αφιέρωμα στο περιοδικό The Atlantic)

Σπάζοντας την καλοκαιρινή μου ραστώνη, αποφάσισα να γράψω λίγα λόγια για έναν άνθρωπο που έχω βαθιά εκτιμήσει μέσα από τα κείμενά του. 

Δεν ανήκει στην ομάδα εκείνων των προσώπων ή γεγονότων που συνήθως αναφέρομαι μέσα από το "Σαν σήμερα ..." και γι' αυτό δεν θα ακολουθήσω και τον τυπικό τρόπο γραφής και παρουσίασης που συνήθως χρησιμοποιώ.  

Η οικογένεια του Cesare Levi με την γυναίκα του Ester
και τα παιδιά τους Πρίμο και Anna Maria.

Σαν σήμερα λοιπόν, στις 31 Ιουλίου 1919, γεννήθηκε στο Τορίνο της Ιταλίας, ο χημικός στο επάγγελμα, συγγραφέας και στοχαστής Primo Michele Levi (Πρίμο Μισέλ Λέβι) (Μόλις τώρα ανακάλυψα ότι είχε και το όνομα Michele!).

Τον ανακάλυψα την δεκαετία του '90 μέσα από το πρώτο βιβλίο που έγραψε "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" (ιταλ. "Se questo e un uomo"), στο πλαίσιο των δικών μου αναζητήσεων "για το τι μπορεί να κάνει έναν άνθρωπο να συμπεριφέρεται ως ναζί και να συμμετέχει στην πρόκληση ενός ολοκαυτώματος."
Μέχρι τότε είχα ακούσει ν' αναφέρεται το όνομά του σκόρπια μέσα σε κάποια κείμενα, χωρίς να έχω διαβάσει κάτι δικό του, ολοκληρωμένο. Εξάλλου αρκετά αργά τον "ανακάλυψαν" και οι Έλληνες εκδότες, αφού το έργο που προανέφερα κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1947 και μόλις το 1997 από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ.

Ο Πρίμο Λέβι σε μικρή ηλικία.

Το "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες στην εποχή μας. Στην Ιταλία διδάσκεται στα σχολεία από τη δεκαετία του '60.

Οι πρόγονοι του Πρίμο Λέβι ήταν Εβραίοι του Πιεμόντε προερχόμενοι από την Ισπανία και την Προβηγκία. Περιέγραψε τις συνήθειές τους, τον τρόπο ζωής και τη διάλεκτό τους στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του "Το Περιοδικό Σύστημα" (ιταλ. "Il sistema periodico").
Ο πατέρας του Cesare Levi, γεννημένος το 1878, ήταν πτυχιούχος ηλεκτρολόγος μηχανικός. Κατά διαστήματα εργάστηκε στο Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ουγγαρία και το 1917 παντρεύτηκε την Ester Luzzati, γεννημένη το 1895.
Το 1921 γεννήθηκε η αδελφή του Anna Maria, με την οποία ο Πρίμο θα παρέμενε βαθιά συνδεδεμένος σε όλη του τη ζωή.

Ο Πρίμο Λέβι στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο το 1938.

Από το 1925 ως το 1930 παρακολούθησε το δημοτικό σχολείο Felice Rignon στο Τορίνο, αλλά επειδή ήταν φιλάσθενος συνέχισε την εκπαίδευσή του κατ’ οίκον με ιδιαίτερα μαθήματα.

Το 1934 γράφτηκε στο Γυμνάσιο-Λύκειo Massimo d' Azeglio γνωστό για τους επιφανείς  καθηγητές του Augusto Monti, Franco Antonicelli, Umberto Cosmo, Norberto Bobbio και πολλούς άλλους, που ήταν αντίθετοι στο φασιστικό καθεστώς που υπήρχε στην Ιταλία εκείνη την εποχή. Ο Λέβι ήταν ένας συνεσταλμένος και επιμελής μαθητής που ενδιαφερόταν για τη χημεία και τη βιολογία, αλλά πολύ λιγότερο για την ιστορία και τα ιταλικά. Το 1937 ολοκλήρωσε το Λύκειο και γράφτηκε στο Χημικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Τορίνο.

Cortina d'Ampezzo, Ιούλιος 1940. Ο Πρίμο Λέβι είναι δεξιά.
Διακρίνονται ο Alberto Salmoni (πρώτος) και η Bianca Guidetti Serra (δεύτερη).

Ένα χρόνο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1938, η ιταλική φασιστική κυβέρνηση δημοσίευσε τους πρώτους φυλετικούς νόμους με τους οποίους απαγορευόταν στους Εβραίους η φοίτηση στα δημόσια πανεπιστημιακά ιδρύματα. Επιτρεπόταν μόνον, στους ήδη εγγεγραμμένους στο πανεπιστήμιο, να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους.
Το 1941 ο Λέβι αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο με άριστα και έπαινο. Όμως το πτυχίο του ανέφερε ότι ήταν "εβραϊκής φυλής". Ξεκίνησε να ψάχνει απεγνωσμένα για δουλειά, αφού ο πατέρας του είχε παρουσιάσει καρκίνο και η οικογένειά του βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση.
Τον Δεκέμβριο του 1941 βρήκε εργασία στο χημικό εργαστήριο ενός ορυχείου αμιάντου στο Lanzo. Επειδή ήταν Εβραίος, δούλευε σε ημιπαράνομη κατάσταση, αφού δεν εμφανιζόταν στις καταστάσεις μισθοδοσίας της επιχείρησης. Δουλειά του ήταν η απομόνωση του νικελίου που βρισκόταν σε μικρές ποσότητες στα απόβλητα της εξόρυξης. Στο κεφάλαιο "Νικέλιο" του βιβλίου του "Περιοδικό Σύστημα" περιγράφει αυτή την περίοδο της ζωής του.

Ο Πρίμο Λέβι στην κορυφή του Monte Disgrazia 
στη Valtellina, στις 15 Αυγούστου 1942.

Το 1942, με την μεσολάβηση ενός παλιού συμφοιτητή του, προσελήφθη στην ελβετική φαρμακευτική εταιρία Wander στο Μιλάνο, όπου του ανατέθηκε η μελέτη νέων φαρμάκων για τον διαβήτη. Αυτή η εμπειρία εξιστορείται από τον Λέβι στο κεφάλαιο "Φωσφόρος" στο "Περιοδικό Σύστημα".
Εκεί ήρθε σ' επαφή με μέλη αντιφασιστικών οργανώσεων και εντάχθηκε στο παράνομο "Partito d' Azione" ("Κόμμα της Δράσης"). Το 1943 κι ενώ στην Ιταλία είχε πέσει η φασιστική κυβέρνηση Μουσολίνι, ο Λέβι εντάχθηκε στην ομάδα παρτιζάνων "Giustizia e Libertà" ("Δικαιοσύνη και Ελευθερία") που δρούσε στην περιοχή της Αόστα. 
Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, ο Λέβι με δύο ακόμη συντρόφους του συνελήφθη και οδηγήθηκε κρατούμενος στο Fossoli Campo (Στρατόπεδο Φοσόλι) στο Κάρπι.

Ο Πρίμο Λέβι το 1948.

Τον Φεβρουάριο του 1944 η διοίκηση του στρατοπέδου πέρασε στους Γερμανούς με αποτέλεσμα στις 22 του μήνα ο Πρίμο Λέβι μαζί με άλλους κρατούμενους να σταλούν με τρένο στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, στην Πολωνία. Εκεί καταγράφηκε ως το νούμερο 174.517 και αμέσως οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Buna-Monowitz, γνωστό ως Άουσβιτς III (Μόνοβιτς). Κατάφερε να παραμείνει ζωντανός στον περίπου ένα χρόνο παραμονής του στο στρατόπεδο, μέχρι που απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα στα τέλη του Ιανουαρίου 1945. Το ότι επέζησε, ο ίδιος ο Λέβι το αποδίδει σε μια σειρά ευνοϊκών συγκυριών. Από την ομάδα των 650 Εβραίων που μεταφέρθηκαν εκείνη την μέρα του Φεβρουαρίου στο Άουσβιτς, τελικά επέζησαν μόλις 20 άτομα.

Ο Πρίμο Λέβι με την αδελφή του Anna Maria (αρισ.)
και τη γυναίκα του Lucia (δεξ.) το 1947.

"Πρέπει να πω ότι η εμπειρία του Άουσβιτς εξάλειψε και τα τελευταία ίχνη της θρησκευτικής μου αγωγής. Υπήρξε το Άουσβιτς, επομένως δεν μπορεί να υπάρχει Θεός. Δεν βρίσκω μια λύση στο δίλημμα. Ψάχνω, αλλά δεν βρίσκω".
Η ζωή στο στρατόπεδο περιγράφεται με συγκλονιστικό τρόπο στο βιβλίο του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος".

Μετά την απελευθέρωση, αφού έμεινε για λίγους μήνες στο Κατοβίτσε, τον Ιούνιο του 1945 ξεκίνησε το ταξίδι του επαναπατρισμού του. Ένα ταξίδι σωστός λαβύρινθος, μέσω Λευκορωσίας, Ουκρανίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας και Αυστρίας που τον οδήγησε τελικά στην Ιταλία στις 19 Οκτωβρίου 1945. Το ταξίδι αυτό είναι το θέμα του βιβλίου του "Η ανακωχή" (ιταλ. "La tregua").

Ο Πρίμο Λέβι στη δεκαετία του '50.

Η επανένταξή του στην κατεστραμμένη μεταπολεμική Ιταλία υπήρξε δύσκολη. Το 1946 ξεκίνησε να εργάζεται στη βιομηχανία χρωμάτων Duco (μια εταιρεία της Du Pont Co.) κοντά στο Τορίνο. Το 1947 άφησε την Duco και δούλεψε για λίγο ως ελεύθερος επαγγελματίας με τον φίλο του Alberto Salmoni. Τoν Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς παντρεύτηκε στο Τορίνο την αγαπημένη του Lucia Morpurgo.
Τον Δεκέμβριο του 1947 ξεκίνησε να δουλεύει ως χημικός στο μικρό εργοστάσιο βερνικιών SIVA, κοντά στο Τορίνο, μια θέση που σε λίγα χρόνια θα του επέτρεπε να γίνει διευθυντής.

Ο Πρίμο Λέβι (αρισ.) παίρνει το βραβείο Campiello
για το βιβλίο του "Η Ανακωχή" (Σεπτέμβριος 1963).

Τον Οκτώβριο του 1948 γεννήθηκε η κόρη του Lisa και τον Ιούλιο του 1957 ο γιος του Renzo. Ο Renzo πήρε το όνομά του στη μνήμη του Lorenzo Perrone (Λορέντσο Περόνε), του ανθρώπου που ουσιαστικά είχε σώσει τον Πρίμο Λέβι στο στρατόπεδο, αλλά ο ίδιος πέθανε αλκοολικός το 1952, μη μπορώντας να συνέλθει ποτέ από τις μνήμες του στρατοπέδου.

Γράφει ο Λέβι για τον Λορέντσο:
"Εάν μπορεί να έχει κάποιο νόημα να προσδιορίσω τις αιτίες για τις οποίες η ζωή μου, ανάμεσα σε τόσες άλλες ισάξιες, άντεξε στη δοκιμασία, νομίζω ότι στον Λορέντσο οφείλω το ότι σήμερα είμαι ζωντανός· όχι τόσο πολύ για την υλική του βοήθεια, αλλά γιατί σταθερά μού υπενθύμιζε με την παρουσία του, με τον ήρεμο και απλό τρόπο της καλοσύνης του, ότι εξακολουθούσε να υπάρχει ένας κόσμος δικαιοσύνης έξω από τον δικό μας..."
Και παρακάτω:
"Τα πρόσωπα αυτής της ιστορίας δεν είναι άνθρωποι. Η ανθρώπινη υπόστασή τους θάφτηκε […]. Αλλά ο Λορέντσο ήταν άνθρωπος· άνθρωπος ακέραιος και αμόλυντος που δεν ανήκε σ’ αυτόν τον κόσμο της άρνησης. Χάρη στον Λορέντσο δεν ξέχασα κι εγώ ότι είμαι ένας άνθρωπος."  

Το 1975 ο Πρίμο Λέβι συνταξιοδοτήθηκε, αλλά παρέμεινε στη SIVA για άλλα δύο χρόνια ως σύμβουλος.

Ο Πρίμο Λέβι το 1981 στο γραφείο του.

Σε όλο το διάστημα από το 1946 και μετά, ο Πρίμο Λέβι έψαχνε να βρει χρόνο στα διαλείμματα της δουλειάς του για να γράψει. Η πρώτη απόπειρα κυκλοφορίας του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος" δεν γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία. Όμως η επιμονή του να γίνει γνωστό το έγκλημα του Ολοκαυτώματος σαν μάθημα για τις επόμενες γενιές, αναγνωρίστηκε με την πάροδο του χρόνου.
Το έργο του μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες με πολύ μεγάλη επιτυχία. Ο ίδιος περιόδευσε σε περισσότερα από 130 σχολεία όπου συζήτησε με τους μαθητές τις εμπειρίες του από το Άουσβιτς.

Ο Πρίμο Λέβι συζητά με μαθητές το 1979.

Μετά τη δημοσίευση του έργου "Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ" του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, πολλοί προσπάθησαν να ταυτίσουν τα ναζιστικά με τα σταλινικά στρατόπεδα, κάτι που ο ίδιος ο Λέβι αρνήθηκε να δεχτεί. 
Ο σκοπός των ναζιστικών στρατοπέδων δεν ήταν ίδιος με εκείνο των γκουλάγκς του Στάλιν, έγραψε ο Λέβι σε μια εισαγωγή του "Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος", αν και είναι μια "θλιβερή σύγκριση μεταξύ δύο μοντέλων κόλασης".
Παρά το γεγονός ότι ο Πρίμο Λέβι ήταν εβραϊκής καταγωγής, συχνά υπήρξε επικριτικός με την Ισραηλινή πολιτική απέναντι στους Παλαιστινίους. Ίσως, αυτό να έπαιξε ρόλο ότι στο Ισραήλ τα περισσότερα βιβλία του μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν μόνο μετά το θάνατό του.

Ο Πρίμο Λέβι το 1985 στο μπαλκόνι του διαμερίσματός του, στο Τορίνο.

Ο Πρίμο Λέβι βρέθηκε νεκρός το πρωί του Σαββάτου 11 Απριλίου 1987, μετά από πτώση από τον τρίτο όροφο της πολυκατοικίας στην Corso Re Umberto 75 στο Τορίνο, όπου βρισκόταν το διαμέρισμά του και όπου πέρασε όλη τη ζωή του. Ήταν 68 ετών. Ο ιατροδικαστής χαρακτήρισε το θάνατό του ως αυτοκτονία. Τρεις από τους(τις) βιογράφους του (Angier, Thomson και Anissimov) συμφώνησαν. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε παραδεχτεί ότι, για πολλά χρόνια, υπέφερε από κρίσεις κατάθλιψης. Ο συγγραφέας Elie Wiesel, κάτοχος του Νόμπελ Ειρήνης 1986 και διασωθείς από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, είπε για το θάνατο του Λέβι: "Ο Πρίμο Λέβι πέθανε πριν από 40 χρόνια στο Άουσβιτς".
Ο τάφος του Πρίμο Λέβι βρίσκεται στο Cimitero Monumentale di Torino.

Ο Πρίμο Λέβι, για 40 χρόνια, από το 1946 ως το 1986, έγραψε βιβλία, ποίηση, άρθρα σε εφημερίδες (ιδιαίτερα στην αγαπημένη του La Stampa), έδωσε συνεντεύξεις, έκανε ομιλίες και παρουσιάσεις, αποκλειστικά με το ίδιο θέμα, την στρατοπεδική του εμπειρία στο Άουσβιτς και στις σκέψεις που αυτή του γέννησε. 

Το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης
"Εάν αυτός είναι ο άνθρωπος" από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ.

Το έργο του Λέβι αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του φαινομένου και των πρακτικών των στρατοπέδων συγκέντρωσης, μία στοχαστική μαρτυρία που φωτίζει τις πιο σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, αλλά και μία αξεπέραστη ανάλυση της στρέβλωσης του κοινωνικού ιστού από ολοκληρωτικά καθεστώτα. 

Γιατί όμως μου αρέσει ο Λέβι; Νομίζω ότι η γραφή της Οντέτ Βαρών-Βασάρ αποδίδει πιστά τη σκέψη μου. "Η προσπάθειά τους (αναφέρεται στον Λέβι και στον Ρομπέρ Αντέλμ) δεν απευθύνεται στο συναίσθημα, αλλά πρωτίστως στη νόηση. Επιχειρούν να περιγράψουν, να κατατάξουν, να αφηγηθούν και, στο μέτρο του δυνατού, να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν το ακατανόητο, το ακατονόμαστο που έλαβε χώρα. Οδηγούν τον αναγνώστη σε ένα στοχασμό που μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα γόνιμος. Άνοιξαν λοιπόν ένα δρόμο σκέψης που είναι ιδιαίτερα σημαντικός και αποτελούν κορυφαία έργα αυτού του είδους που θα ονομαστεί στρατοπεδική λογοτεχνία."

Τα βιβλία του Πρίμο Λέβι στα ελληνικά (κατά χρονολογική σειρά έκδοσης):

• Το περιοδικό σύστηµα (Il sistema periodico), µετάφραση Άµπι Ράικου,  Καστανιώτης, Αθήνα 1990.
• Λίλιθ (Lilìth e altri racconti), Εισαγωγή και µετάφραση Σάρα Μπενβενίστε, Ροδαµός, Αθήνα 1992.
• Εάν όχι τώρα, πότε; (Se non ora, quando?), εισαγωγή και µετάφραση Μάνος Ματζαγκάνης και Chiara  Moroni, Θεµέλιο, Αθήνα 1995.
• Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (Se questo è un uomo), µετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 1997.
• Η ανακωχή (La tregua), εισαγωγή και µετάφραση Ζακ Σαµουήλ, Μέδουσα/ Σέλας, Αθήνα 1997.
• Το καθήκον της μνήμης, µετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 1998.
• Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν (I sommersi e i salvati), εισαγωγή και  µετάφραση Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα, Αθήνα 2000.
• Τα Τελευταία Χριστούγεννα του πολέµου (L’ultimo Natale di guerra), µετάφραση και  επίµετρο Ανταίος Χρυσοστοµίδης, Καστανιώτης, Αθήνα 2005.

Ο Πρίμο Λέβι (δεξ.) δίνει συνέντευξη στον Αμερικανό συγγραφέα 
Philip Roth, στο διαμέρισμα της Corso Re Umberto 75 στο Τορίνο (1986).

Μετά από προσπάθεια 15 ετών, η Ann Goldstein μπόρεσε να συγκεντρώσει και να εκδώσει σε τρεις τόμους (αγγλικά) το συνολικό έργο του Πρίμο Λέβι, το 2015.
Έχουν κυκλοφορήσει τρεις βιογραφίες για τον Πρίμο Λέβι:

• Primo Levi: A Life, από τον Ian Thomson, 1η έκδοση Picador, Δεκέμβριος 1999.

• Primo Levi: Tragedy of an Optimist, από την Myriam Anissimov, 1η έκδοση Overlook Press, Μάρτιος 2000.

• The Double Bond: Primo Levi, a Biography, από την Carole Angier, 1η έκδοση Viking, 2002.

Θα κλείσω το αφιέρωμα στον Πρίμο Λέβι, με τους στίχους ενός ποιήματος που παρουσίασε ως προμετωπίδα στο πρώτο από τα βιβλία του (Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος), το 1946. Ο Λέβι θρηνεί χωριστά τον άνδρα και χωριστά τη γυναίκα που χάνουν την ταυτότητά τους, το όνομά τους και την ανθρώπινη υπόστασή τους στο στρατόπεδο και κλείνει με κατάρες για όσους δεν σεβαστούν αυτό το χρέος, για όσους σωπάσουν και τελικά λησμονήσουν και επιτρέψουν να λησμονηθεί αυτή η ιστορία.

                                  ΕΑΝ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

                                   Εσείς που ήσυχοι ζείτε

                                   Στο ζεστό σας σπίτι

                                   Και το βράδυ γυρνώντας θα βρείτε

                                   Φαγητό και πρόσωπα φίλων.

                                             Σκεφτείτε εάν αυτό είναι ο άντρας

                                             Αυτός

                                             Που δουλεύει στη λάσπη

                                             Που δεν ησυχάζει ποτέ

                                             Που παλεύει για λίγο ψωμί

                                             Που πεθαίνει για ένα ναι ή ένα όχι.

                                             Σκεφτείτε εάν αυτό είναι η γυναίκα

                                             Αυτή 

                                             Που έχασε 

                                             Τ’ όνομά της, τα μαλλιά της

                                             Τη δύναμη να θυμάται

                                             Κρύο το στήθος άδεια τα μάτια

                                             Σαν βάτραχος το χειμώνα.

                                    Σκεφτείτε ό,τι έχει συμβεί

                                    Τις λέξεις αυτές σας ορίζω

                                    Γράψτε τις στην καρδιά σας

                                    Στο σπίτι, στο δρόμο

                                    Πριν κοιμηθείτε όταν ξυπνάτε

                                    Επαναλάβετέ τις στα παιδιά σας

                                              Ή

                                              Το σπίτι σας να ερημώσει

                                              Η αρρώστια να σας καταβάλει

                                              Οι γιοι σας να σας απαρνηθούν.

Ο Πρίμο Λέβι ένα χρόνο πριν το θάνατό του (1986).

Ένα άρθρο στο περιοδικό "the books' journal" (τεύχος 83) από την ιστορικό Οντέτ Βαρών - Βασάρ με αφορμή τα 30 χρόνια του θανάτου του Πρίμο Λέβι. 

Αφιέρωμα στον Πρίμο Λέβι στην εφημερίδα ATHENS VOICE από τη δημοσιογράφο Δήμητρα Γκρους, με αφορμή την Ημέρα μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος.

Ιστοσελίδα "Centro Internazionale di Studi Primo Levi" ("Διεθνές Κέντρο Μελέτης Πρίμο Λέβι") (αγγλικά και ιταλικά).

Ιστοσελίδα "Centro Primo Levi, New York" ("Κέντρο Πρίμο Λέβι, Νέα Υόρκη") (αγγλικά).

"Primo Levi, Back to Auschwitz" ("Πρίμο Λέβι, πίσω στο Άουσβιτς"), ένα βίντεο-ντοκουμέντο της Rai, του 1983. 1ο μέρος (14:07) και 2ο μέρος (14:56) (στα ιταλικά με αγγλικούς υπότιτλους). 

Άρθρο στην εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ": Το «άσχημο μυστικό» του Πρίμο Λέβι, από τον Κωστή Κορνέτη.

Ένα χρονολόγιο της ζωής του Πρίμο Λέβι (αγγλικά).

Πηγή: Εργογραφία του Primo Levi από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, Wikipedia,  tvxs.gr,  LiFO

Σαν σήμερα ... 1945, η πρώτη δοκιμή ατομικής βόμβας από τις ΗΠΑ.

Το πρώτο πυρηνικό μανιτάρι.
Φωτό: Jack Aeby του Ειδικού Αποσπάσματος Μηχανικού για το Manhattan Project. 

Σαν σήμερα, στις 16 Ιουλίου 1945, το ατομικό πρόγραμμα των ΗΠΑ με την κωδική ονομασία "Manhattan Project" ("Σχέδιο Μανχάταν"), πλησιάζει στο τέλος του, σ' ένα τέλος πολύ εκρηκτικό! 

Την ημέρα αυτή στις 5:29:45 π.μ. (τοπική ώρα), στα πλαίσια της πυρηνικής δοκιμής με το κωδικό όνομα "Trinity", η πρώτη ατομική βόμβα δοκιμάστηκε με επιτυχία στο  Alamogordo του Νέου Μεξικού. Η ονομασία "Trinity" ("Τριάδα") είχε προταθεί από τον επικεφαλής του επιστημονικού προγράμματος του Μανχάταν Πρότζεκτ, Robert J. Oppenheimer (Ρόμπερτ Οπενχάιμερ), εμπνευσμένο από τον ποιητή John Donne (Τζον Ντον).

Τα σχέδια για τη δημιουργία μιας βόμβας ουρανίου από τους συμμάχους είχαν καθοριστεί ήδη από το 1939, όταν ο Ιταλός φυσικός Enrico Fermi (Ενρίκο Φέρμι) είχε συναντηθεί με στελέχη του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ στο Πανεπιστήμιο Columbia για να συζητήσουν τη χρήση των σχάσιμων υλικών για στρατιωτικούς σκοπούς. Την ίδια χρονιά, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν  έγραψε στον πρόεδρο Ρούσβελτ  υποστηρίζοντας την άποψη ότι μια ανεξέλεγκτη πυρηνική αλυσιδωτή αντίδραση είχε μεγάλες δυνατότητες να χρησιμοποιηθεί ως βάση για τη δημιουργία ενός όπλου μαζικής καταστροφής. 

Ο οβελίσκος που τοποθετήθηκε στην "περιοχή Trinity" 
για να θυμίζει την πρώτη δοκιμή ατομικής βόμβας.

Τον Φεβρουάριο του 1940 η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ χορήγησε συνολικά 6.000 $  για την προώθηση αυτής της έρευνας. Όμως στις αρχές του 1942, με τις Ηνωμένες Πολιτείες πλέον σε πόλεμο με τις δυνάμεις του Άξονα και τον φόβο ότι η Γερμανία εργάζεται για τη δική της βόμβα ουρανίου, το Τμήμα Πολέμου (War Department) των ΗΠΑ έδειξε ένα πιο ενεργό ενδιαφέρον, αφαιρώντας τα αρχικά χαμηλά οικονομικά όρια για τους πόρους αυτού του έργου.

Ο πύργος ύψους 30 μέτρων στον οποίο στηρίχτηκε η βόμβα.

Ο ταξίαρχος Leslie R. Groves (Λέσλι Ρ. Γκρόβς), ο ίδιος μηχανικός, τοποθετήθηκε επικεφαλής του έργου με σκοπό να συγκεντρώσει τα καλύτερα μυαλά από τον κόσμο της επιστήμης και στόχο να αξιοποιήσει τη δύναμη του "ατόμου" ως ένα μέσο για να φέρει τον πόλεμο σε ένα αποφασιστικό τέλος. Το Σχέδιο Μανχάταν (επίσημα Manhattan District, ονομάστηκε έτσι από την περιοχή της Νέας Υόρκης όπου ξεκίνησε η εφαρμογή της έρευνας) τελικά θα προχωρούσε μέσα από πολλές διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές κατά τη διάρκεια της πρώιμης περιόδου της θεωρητικής έρευνας του έργου, με πιο σημαντική αυτή του Σικάγου, όπου ο Φέρμι δίδασκε στο εκεί Πανεπιστήμιο, έχοντας επιτύχει την πρώτη αλυσιδωτή αντίδραση σχάσης. Όμως, το έργο πήρε την τελική του μορφή στην έρημο του Νέου Μεξικού, όταν το 1943 ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ανέλαβε τη διεύθυνση του προγράμματος Project Y σ' ένα εργαστήριο στο Los Alamos (Λος Άλαμος), μαζί με μυαλά όπως αυτά των φυσικών Hans Bethe (Χανς Μπέτε), Edward Teller (Έντουαρντ Τέλερ) και Ενρίκο Φέρμι. Εδώ, θεωρία και πράξη ήρθαν να ταιριάξουν, ώστε να καταφέρουν να δώσουν απαντήσεις σε σημαντικά προβλήματα όπως την επίτευξη  κρίσιμης μάζας για μια πυρηνική έκρηξη και τελικά την κατασκευή της ατομικής βόμβας σ' ένα εύλογο χρονικό διάστημα.

Αυτή την εικόνα παρουσίαζε η περιοχή 16 χιλιοστά του δευτερολέπτου
μετά την έκρηξη. Το υψηλότερο σημείο του θόλου που δημιουργήθηκε
απέχει από το έδαφος περίπου 200 μέτρα.

Τι όμως είχε προηγηθεί του Σχεδίου Μανχάταν που οδήγησε στην κατασκευή της βόμβας τελικά; Σε συντομία θα μπορούσα να αναφέρω τα παρακάτω γεγονότα:

• Η ανακάλυψη το 1932 του νετρονίου από τον Άγγλο φυσικό James Chadwick (Τζέιμς Τσάντγουικ). Αυτή η ανακάλυψη βοήθησε στην κατανόηση της δομής του ατόμου και στην εξερεύνηση του πυρήνα του ατόμου.
• Η πειραματική ανακάλυψη το 1938 της σχάσης των ατομικών πυρήνων από τους Γερμανούς επιστήμονες Otto Hahn (Ότο Χαν) και Fritz Strassmann (Φριτς Στράσμαν).
• Η θεωρητική εξήγηση της σχάσης το 1939 από την Αυστριακή φυσικό Lise Meitner (Λίζε Μάιτνερ) και τον ανεψιό της Otto Frisch (Ότο Φρις). Ονόμασαν αυτή τη διαδικασία "σχάση" δανειζόμενοι τον όρο αυτό από τη βιολογία.
• Η θεωρητική ερμηνεία της σχάσης του πυρήνα και η επιλογή ως πιθανού σχάσιμου υλικού του ουρανίου-235 και όχι του ουρανίου-238 από το Δανό φυσικό Niels Bohr (Νιλς Μπορ) και τον Αμερικανό φυσικό John Wheeler (Τζον Γουίλερ). 
• Η ανακάλυψη το 1941 από τον Αμερικανό χημικό Glenn Seaborg (Γλεν Σίμποργκ) ενός νέου στοιχείου, του πλουτώνιου-239, το οποίο επίσης μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν σχάσιμο υλικό σε μια ατομική βόμβα.
• Η πραγματοποίηση το 1942 σε εργαστήριο ελεγχόμενης πυρηνικής αντίδρασης από τον Ενρίκο Φέρμι και τους συνεργάτες του. Παράλληλα, με τη λειτουργία του πυρηνικού αντιδραστήρα έγινε δυνατή η παραγωγή του πλουτωνίου-239.
• Η ανακάλυψη μεθόδων διαχωρισμού του ουρανίου-235 από το φυσικό ουράνιο. Για την κατασκευή της ατομικής βόμβας ήταν απαραίτητο το ουράνιο-235. Το φυσικό ουράνιο, όμως, περιείχε 99,3% ουράνιο-238 και μόνο 0,7% ουράνιο-235. Η μεγαλύτερη τεχνική δυσκολία στην κατασκευή της ατομικής βόμβας ήταν ο διαχωρισμός του ουρανίου-235 από το ουράνιο-238. 

Ο στρατηγός Γκρόβς και ο Όπενχάιμερ στο σημείο που υπήρχε
ο πύργος τοποθέτησης της ατομικής βόμβας,
λίγες εβδομάδες μετά την πρώτη δοκιμαστική έκρηξη.

Τελικά, το πρωί της 16ης Ιουλίου, στην έρημο του New Mexico 120 μίλια νότια της Santa Fe, πυροδοτήθηκε η πρώτη ατομική βόμβα.

Οι επιστήμονες του έργου και μερικές προσωπικότητες που είχαν κληθεί στάθηκαν σε απόσταση "ασφαλείας", περίπου 9 χιλιόμετρα μακριά από την τοποθεσία όπου είδαν την λάμψη από τη δημιουργία του πρώτου πυρηνικού μανιταριού σε ύψος περίπου 12 χιλιομέτρων (40.000 πόδια) στον αέρα. Αυτή η πρώτη ατομική βόμβα αντιστοιχούσε σε καταστροφική δύναμη ίση με 15.000 έως 20.000 τόνους ΤΝΤ. Ο πύργος στον οποίο η βόμβα είχε στηριχτεί εξαερώθηκε. 

Το ερώτημα τώρα που έμπαινε ήταν για ποιους προοριζόταν να πέσει η βόμβα; Η Γερμανία, που ήταν ο αρχικός στόχος, είχε ήδη παραδοθεί. Η μόνη χώρα που είχε απομείνει σε εμπόλεμη κατάσταση ήταν η Ιαπωνία.

Τελικά, η 6η Αυγούστου 1945 ήταν μόλις 20 μέρες μετά. Η Χιροσίμα της Ιαπωνίας απείχε περίπου 10.000 χιλιόμετρα από το Νέο Μεξικό.

Τρινιτίτης - είναι το υαλώδες πέτρωμα που εμφανίστηκε στο έδαφος
μετά την πρώτη δοκιμαστική έκρηξη της ατομικής βόμβας.

Υποσημείωση: Ο αρχικός προϋπολογισμός των 6.000 $ για το Σχέδιο Μανχάταν τελικά ανήλθε σ' ένα συνολικό κόστος  2 δις $!

• Ένα βίντεο που περιέχει 3 φιλμς στα οποία καταγράφηκε η πρώτη ατομική έκρηξη (μαυρόασπρο, δίχως ήχο, 2:17).

• Ένα βίντεο που παρουσιάζει τις προετοιμασίες για την πρώτη ατομική έκρηξη. Μιλούν οι Freeman Dyson, Hans Bethe και Edward Teller (έγχρωμο, αγγλικά, 4:46).

• Ένα φιλμ-ντοκουμέντο από τον Jon Else για τον Robert Oppenheimer και την πρώτη ατομική βόμβα (1980, αγγλικά, 1:28:57).

• Ένα βίντεο με διήγηση της Elsie McMillan (σύζυγος του Edwin McMillan) για την δοκιμή  της πρώτης ατομικής βόμβας (αγγλικά, 2:00).

Πηγές: THIS DAY IN HISTORY,  ΠΟΙΟΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΑΝ ΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΒΟΜΒΑ  (Δρ Γιώργος Τσαλακός, Φυσικός)